واقدى گوید: محمد بن عبد الله، و موسى بن محمد بن ابراهیم بن حارث تیمى، و عبد اللّه بن جعفر، و ابن ابى سبره، و ابن ابى حبیبه، و عبد الرحمن بن عبد العزیز، و محمد بن صالح، و محمد بن یحیى بن سهل، و عائذ بن یحیى، و عبد الحمید بن جعفر، و یحیى بن عبد الله بن ابى قتاده، و اسامة بن زید لیثى، و ابو معشر، و معاذ بن محمد، و ابراهیم بن جعفر، و یونس و یعقوب فرزندان محمد ظفرى، و یعقوب بن محمد بن ابى صعصعه، و سعید بن ابى زید بن معلّى زرقى، و ربیعة بن عثمان، و محمد بن یعقوب، و عبد الله بن یزید، و عبد الملک و عبد الرحمن
پسران محمد بن ابى بکر، و معمر بن راشد، و اسماعیل بن ابراهیم بن عقبه، هر کدام به نقل از افرادى داستان خیبر را برایم نقل کردند. برخى گفتههاى خود را از دیگران شنیده بودند، و غیر از این گروه هم که نام بردم قسمتهایى از داستان را دیگران برایم نقل کردهاند، و من تمام آنچه را که برایم نقل کردهاند مىنویسم:
گویند، پیامبر (ص) در ماه ذى حجه سال ششم از حدیبیه به مدینه مراجعت فرمود، و تمام آن ماه و محرم را در مدینه اقامت کرد، و در صفر سال هفتم، و هم گفته شده است که در آغاز ربیع الاول آن سال عازم خیبر شدند.
پیامبر (ص)، به یاران خود فرمان داد تا آماده جنگ شوند، و ایشان هم سخت کوشیدند.
همچنین، پیامبر (ص) از مسلمانان و اعراب اطراف مدینه خواستند که در جنگ شرکت کنند.
کسانى هم که در حدیبیه از شرکت در جنگ خوددارى کرده بودند، به امید غنیمت، خواستند همراه آن حضرت حرکت کنند و گفتند همراه شما بیرون مىآییم. در حالى که نه تنها از شرکت در حدیبیه خوددارى کرده بودند، بلکه شایعهپراکنى هم مىکردند. در این موقع مىگفتند که خیبر مهمترین روستاى حجاز از لحاظ خوراک و گوشت و اموال است، و ما حتما همراه شما خواهیم آمد. پیامبر (ص) فرمود: اگر با من مىآیید فقط باید نیت شما جهاد باشد، و اگر مقصودتان غنیمت است نباید بیایید. و به همین منظور دستور فرمود جارچى جار بزند کسى که همراه ما مىآید فقط باید رغبت به جهاد داشته باشد، و کسانى که قصد غنیمت دارند، نیایند.
چون مردم براى شرکت در جنگ خیبر آماده شدند، این مسأله بر یهودیانى که در مدینه بودند و با پیامبر (ص) معاهده داشتند، گران آمد، و دانستند همینکه مسلمانان به خیبر برسند، خداوند خیبر را هم نابود خواهد فرمود، همان طور که یهود بنى قینقاع و بنى نضیر و بنى قریظه را نابود فرمود.
گوید: همینکه ما آماده حرکت شدیم، هر کس از یهودیان که طلبى از مردم مدینه داشت، اصرار در وصول آن مىکرد، چنانکه ابو شحم یهودى، از عبد الله بن ابى حدرد اسلمى پنج درهم بهاى جوى را که اسلمى از او خریده بود، طلب داشت و به سراغ او آمد. اسلمى به او گفت:
مهلت بده، امیدوارم به خواست خداوند وقتى برگشتم حق تو را بپردازم. زیرا خداوند عز و جل به پیامبرش وعده داده است که خیبر را در غنیمت او قرار دهد. و تو مىدانى که ما در واقع به انبار خوار و بار و اموال حجاز مىرویم. عبد الله بن ابى حدرد اسلمى از کسانى بود که در حدیبیه هم شرکت کرده بود. ابو شحم از روى کینه و رشک گفت: خیال کردهاى جنگ با خیبریان مثل جنگهاى شما با اعراب است؟ سوگند به تورات در آنجا ده هزار جنگجو وجود دارد. اسلمى
گفت: اى دشمن خدا، تو ما را از دشمن مىترسانى و حال آنکه خودت در پناه و جوار ما هستى؟ به خدا قسم تو را به محضر رسول خدا خواهم برد. گوید: به پیامبر (ص) عرض کردم آیا مىشنوید که این یهودى چه مىگوید؟ و آنچه که ابو الشحم گفته بود براى آن حضرت نقل کرد.
پیامبر (ص) سکوت کردند و پاسخى به او ندادند. گوید: ولى من دیدم لبهاى پیامبر (ص) حرکت مىکند، و چیزى مىگوید اما من نشنیدم. مرد یهودى گفت: اى ابو القاسم، این مرد به من ستم کرده است و خوراک مرا گرفته و بهاى آن را نگاه داشته است. پیامبر (ص) به ابن ابى حدرد فرمودند: حق او را بده. ابن ابى حدرد گوید: ناچار یکى از جامههاى خود را به سه درهم فروختم و بقیه را هم فراهم کردم و وام خود را پرداختم. جامه دیگرى که داشتم پوشیدم و عمامهاى هم داشتم که آن را هم براى اینکه گرم باشم پیچیدم، و سلمة بن اسلم هم جامهاى به من عطا کرد، و من در حالى که فقط دو جامه داشتم همراه مسلمانان به جنگ رفتم، و خداوند به من خیر عنایت فرمود. اتفاقا زنى را به اسارت گرفته بودم که میان او و ابو الشحم نسبتى بود و او را در مقابل دریافت مالى به ابو الشحم فروختم.
ابو عبس بن جبر به حضور پیامبر (ص) آمد و گفت: اى رسول خدا، ما نه خرجى داریم و نه زاد و توشه و نه جامه که همراه شما بیاییم. پیامبر (ص)، یک جامه جلو باز به او لطف فرمود که آن را به هشت درهم فروخت. دو درهم را براى خوراک خود، خرما خرید، و دو درهم براى خرج خانوادهاش گذاشت، و با چهار درهم دیگر بردى براى خود خرید. گوید: شبى مهتابى در راه خیبر پیامبر (ص) متوجه مردى شد که پیشاپیش آن حضرت حرکت مىکرد. بر تن او بردى بود که چنان برق مىزد که گویى در آفتاب است، و بر سر او هم کلاهخودى بود. پیامبر (ص) پرسیدند: این کیست؟ گفتند: او عبس بن جبر است. پیامبر (ص) فرمود: او را بگیرید! گوید: من را از جلو و پشت سر گرفتند، و من پنداشتم که درباره من قرآن نازل شده است، و شروع به توضیح دادن کردم، و گفتم کارى نکردهام. تا اینکه پیامبر (ص) به من رسیدند و پرسیدند: چرا پیشاپیش حرکت مىکنى و با مردم راه نمىروى؟ گفتم: ناقه من تیزرو است: فرمود: آن جامه جلو بازى که به تو دادم چه شد؟ گفتم: به هشت درهم فروختم، دو درهم خرما خریدم و دو درهم براى هزینه خانوادهام گذاشتم، و با چهار درهم دیگر بردى خریدم. پیامبر (ص) لبخند زدند و فرمودند: اى ابو عبس، به خدا قسم تو و دیگر یاران فقیرت اگر سلامت باشید و کمى زنده بمانید، مال شما زیاد خواهد شد، و آنچه که براى اهل خود باقى مىگذارید فراوان مىشود، و پول و بردههاى شما زیاد مىشود و این به سود شما نیست. ابو عبس گوید: به خدا قسم همچنان بود که رسول خدا فرمود.
پیامبر (ص)، سباع بن عرفطه را که از قبیله غفار بود جانشین خود در مدینه فرمود.
ابو هریره گوید: ما که حدود هشتاد خانواده از دوس بودیم به مدینه آمدیم. کسى گفت:
پیامبر (ص) در خیبر هستند و خواهند آمد. گفتم: من هر جا که بشنوم پیامبر (ص) آنجا هستند به همانجا مىروم. این بود که سوار شدیم و در خیبر به حضور رسول خدا (ص) رسیدیم و دیدیم که نطاة را فتح. کرده و اهل کتیبه را محاصره کرده بودند. ما هم همانجا اقامت کردیم تا خداوند به ما فتح و پیروزى عنایت فرمود.
ابو هریره گوید: هنگامى که به مدینه آمده بودیم، نماز صبح را پشت سر سباع بن عرفطه گزاردیم. او در رکعت اول سوره مریم و در رکعت دوم سوره مطفّفین را خواند، و چون این آیه را خواند إِذَا اکْتالُوا عَلَى النَّاسِ یَسْتَوْفُونَ- چون از بهر خویش پیمایند بر مردمان، تمام پیمایند. با خود گفتم، عموى من در سراة داراى دو ترازو بود، یک ترازو که کم نشان مىداد و دیگرى که بیشتر.
و گویند پیامبر (ص) ابو ذر را در مدینه جانشین خود فرمود، و به نظر ما همان سباع بن عرفطه درست است.
یهودیان خیبر گمان نمىکردند که پیامبر (ص) به جنگ ایشان اقدام فرماید، چه حصارهاى بسیار بلند و اسلحه فراوان و عده زیادى داشتند. هر روز ده هزار نفر جنگجو بیرون مىآمدند و صف مىکشیدند، و مىگفتند: محمّد با ما جنگ خواهد کرد؟ هرگز، هرگز.
یهودیانى هم که در مدینه بودند، هنگامى که پیامبر (ص) براى جنگ خیبر آماده مىشدند، مىگفتند: خیبر بسیار استوارتر از آن است که شما آن را فتح کنید. اگر دژهاى خیبر و مردان آن را ببینید پیش از رسیدن به آن باز خواهید گشت. خیبر دژهاى مرتفع بر قلههاى کوهها، و آب فراوان و دایمى دارد. در خیبر هزار زره پوش هستند، اگر یارى آنها نبود قبیله اسد و غطفان، نمىتوانستند جلوى هجوم اعراب را بگیرند. حالا شما مىتوانید خیبر را بگیرید؟ همین حرفها را به اصحاب پیامبر (ص) هم مىگفتند، و آنها جواب مىدادند، خداوند به رسول خود وعده فرموده است که خیبر را به غنیمت خواهد گرفت.
پیامبر (ص) به سوى یهود خیبر بیرون رفت و خداوند محل خروج پیغمبر را بر آنان پوشیده داشت و آنها را با ظن و گمان مشغول داشت، تا آنکه رسول خدا شبانگاهى کنار دژهاى ایشان فرود آمد. هنگامى که یهودیان خیبر احساس کرده بودند که ممکن است پیامبر (ص) به طرف ایشان حرکت فرماید، حارث ابو زینب یهودى به آنها پیشنهاد کرد که لشکر را بیرون از دژهاى خود مستقر کنند، و اردوگاه بسازند، و به مبارزه رویا روى بپردازند. او مىگفت: من
دیدهام محمد به هر دژى که حمله برده و آن را محاصره کرده است نتوانستهاند مقاومت کنند و تسلیم حکم او شدهاند، و گروهى کشته شده و گروهى به اسارت گرفته شدهاند. یهودیان گفتند:
حصارهاى ما مانند حصارهاى آنها نیست، اینها دژهایى استوار بر قله کوههاست. و با پیشنهاد او مخالفت کردند و در حصارهاى خود پایدار ماندند. چون صبحگاهان رسول خدا (ص) را دیدند، یقین کردند که هلاکت و نابودیشان فرا رسیده است.
پیامبر (ص) از مدینه که بیرون رفتند، ثنیّة الوداع را پیمودند و سپس راه زغابه را در پیش گرفتند، آنگاه نقمى و مستناخ را پیمودند، و سپس به حصار وطیح(2) غارت بردند. همراه آن حضرت دو راهنما بود که هر دو از قبیله اشجع بودند، یکى به نام حسیل بن خارجه، و دیگرى عبد الله بن نعیم. آنگاه پیامبر (ص) به ناحیه عصر(3) رفتند که در آن مسجدى بود، و سپس به صهباء(4) رسیدند. هنگامى که پیامبر (ص) در این مسیر بودند، به عامر بن سنان فرمودند: اى پسر اکوع پیاده شو و براى ما رجز بخوان. عامر از مرکب خود پیاده شد و براى رسول خدا (ص) رجز خواند و چنین سرود:
اللّهم لولا انت ما اهتدینا
و لا تصدّقنا و لا صلّینا
فالقین سکینة علینا
و ثبّت الاقدام ان قینا
انا اذا صیح بنا اتینا
و با الصّیاح عوّلوا علینا
پروردگارا اگر تو نمىبودى ما هدایت نمىشدیم،
و نه تصدیق مىکردیم و نه نماز مىگزاردیم،
خدایا آرامشى بر ما فرو فرست،
و به هنگام برخورد با دشمن پایدارمان بدار،
هر گاه که ما را فرا خوانند مىآئیم
اگر چه با نوحه و گریه بر ما زارى کنند.
پیامبر (ص) فرمود: خدا تو را رحمت کند. عمر بن خطاب گفت: با این دعا شهادت بر او واجب شد [لابد کنایه از این است که لازمه رحمت واسعه الهى نیل به درجه رفیع شهادت است]. یکى از مردان گفت: اى رسول خدا کاش ما را از او بیشتر بهرهمند فرمایى. عامر در
جنگ خیبر به شهادت رسید.
سلمة بن اکوع گوید: نزدیک خیبر متوجه آهویى شدم که میان ریگها در سایه خار بنى ایستاده است. تیرى بیرون کشیدم و آن را هدف قرار دادم، ولى تیرم کارگر نشد و آهو رمید. در این موقع عامر رسید، او هم تیرى به طرف آهو انداخت، تیر بر پهلوى آهو نشست ولى زه کمان پاره شد و دنباله آن از پهلوى عامر آویخته باقى ماند، و به زحمت زیاد آن را بیرون آوردند.
گوید: من در دلم فال زدم و پنداشتم که او به درجه شهادت خواهد رسید، و هم مردى یهودى را دیدم که خود را از بالاى دژ به زیر افکند و در دم کشته شد.
رسول خدا (ص)، به عبد اللّه بن رواحه فرمودند: چیزى نمىخوانى و کاروان را به حرکت و وجد در نمىآورى؟ عبد الله بن رواحه پیاده شد و چنین خواند:
و اللّه انت لولا ما اهتدینا
و لا تصدّقنا و لا صلّینا
فأنزلن سکینة علینا
و ثبّت الاقدام ان لاقینا
و المشرکون قد بغوا علینا
اى رسول خدا، به خدا سوگند که اگر تو نبودى ما هدایت نمىشدیم،
و نه تصدیق مىکردیم و نه نماز مىگزاردیم،
خدایا آرامشى بر ما فرو فرست،
و به هنگام برخورد ما را پایدار بدار،
و مشرکان بر ما ستم کردند.
پیامبر (ص) فرمودند: خداوندا او را رحمت فرماى. عمر بن خطّاب گفت: بهشت بر او واجب شد. واقدى گوید: عبد الله بن رواحه در جنگ مؤته شهید شد.
گویند، پیامبر (ص) به صهباء رسیدند و نماز عصر را گزاردند و غذا خواستند. چیزى براى آن حضرت غیر از خرما و سویق نیاوردند. رسول خدا (ص) و همراهان از آن غذا خوردند و بدون این که محتاج به تجدید وضو باشند، نماز مغرب را گزاردند، و سپس نماز عشاء را هم همراه مردم خواندند. آنگاه رسول خدا (ص) راهنمایان را خواستند و حسیل بن خارجه اشجعى، و عبد الله بن نعیم اشجعى هر دو آمدند. پیامبر (ص) به حسیل فرمودند: پیشاپیش ما حرکت کن و از بالاى این صحراها ما را ببر، به طورى که میان خیبر و شام قرار بگیریم و بتوانیم میان مردم خیبر و مردم شام و همپیمانان خیبریان از قبیله غطفان مانع شویم. حسیل گفت: من شما را همچنان خواهم برد. و او به جایى رسید که چند راه بود، پس به پیامبر (ص) عرض کرد: اى رسول خدا، اینجا، چند راه است که همه آنها به خیبر مىرسد. پیامبر (ص)
فرمود: آنها را نام ببر! و رسول خدا (ص) دوست مىداشت با نامهاى خوب فال نیک بزند، و از اسمهاى زشت روگردان بود و هیچگاه فال بد نمىزد. راهنما راهى را نشان داد و گفت: نام این راه حزن (اندوه) است. فرمود: از این راه مرو! گفت: راه دیگرى است که به آن شاش (پراکنده، شوریده) مىگویند. فرمود: از این راه هم مرو! گفت: این راه دیگرى است که به آن حاطب (جمع کننده هیزم) مىگویند. فرمود: از این راه هم مرو! عمر بن خطّاب گفت: عجیب است که هرگز مانند امشب به این همه نام نامتناسب بر نخورده بودیم. نام راههاى دیگر را به رسول خدا بگو! راهنما گفت: فقط یک راه دیگر باقى مانده است که به خیبر مىرسد. عمر گفت: نام آن را بگو! گفت: مرحب (وسیع، فراخ). پیامبر (ص) فرمودند: این خوب است، از این راه برو! عمر به راهنما گفت: نمىتوانستى همین نام را دفعه اول بگویى؟! رسول خدا (ص)، عبّاد بن بشر را همراه چند سوار به عنوان پیشاهنگ فرستادند. او موفق شد یکى از جاسوسان یهودیان را که از قبیله اشجع بود دستگیر کند. از او پرسید: تو کیستى؟
گفت: در جستجوى چند شترى هستم که از من گم شده است و در پى آنها هستم. عبّاد گفت:
آیا اطلاعى از خیبر دارى؟ گفت: آرى، همین تازگى آنجا بودم، در چه موردى از من مىخواهى بپرسى؟ عبّاد گفت: درباره یهودیان. گفت: آرى کنانة بن ابى حقیق، و هوذة بن قیس پیش همپیمانان خود از قبیله غطفان رفتند و آنها را تحریض به حرکت و شرکت در جنگ کردند، و براى آنها محصول یک ساله خرماى خیبر را قرار دادند، آنها هم در کمال آمادگى و با اسلحه و ساز و برگ زیاد به سالارى عتبة بن بدر آمدند و وارد حصارهاى یهودیان شدند. خیبر ده هزار جنگجو دارد و مردم این حصارها هیچگاه از پا در نمىآیند. وانگهى آنجا مقدار زیادى خوراک و اسلحه هست و آب فراوان دارند و اگر محاصره آنها سالها طول بکشد، همه چیز آنها کافى است. هیچ کس را نمىبینم که طاقت و یاراى جنگ با ایشان را داشته باشد. عبّاد بن بشر تازیانه خود را بلند کرد و چند تازیانه به او زد و گفت: تو جاسوس یهودیانى، راست بگو و گر نه گردنت را خواهم زد! آن مرد عرب گفت: اگر به تو راست بگویم مرا امان مىدهى؟ عبّاد گفت:
آرى. مرد عرب گفت: یهودیان خیبر سخت از شما ترسان و بیمناکند، چون رفتار شما را با یهودیان مدینه دیدهاند. یهودیان مدینه هم پسر عموى مرا که براى فروش خرماهاى خشک خود به آنجا آمده بود، پیش کنانة بن ابى حقیق فرستاده و به او خبر داده است که نفرات شما اندک، و ساز و برگ شما کم است، و گفتهاند که ضرب شستى به محمد نشان دهید که برگردد، زیرا تاکنون محمد با مردمى که به راستى جنگجو باشند برخورد نکرده است. قریش و عموم اعراب هم از حرکت محمد به سوى شما خوشحالند، زیرا کیفیت آمادگى و زیادى شمار و اسلحه و
استوارى دژهاى شما را مىدانند. قریش و هواداران محمد با یک دیگر بحث مىکنند، قریش مىگویند: خیبرىها پیروز مىشوند، و دیگران مىگویند: محمد پیروز مىشود. و اگر محمد پیروز شود مایه بدبختى روزگار خواهد بود. اعرابى چنین ادامه داد که من همه این حرفها را مىشنیدم، کنانه به من گفت: راه بیفت و در همان راهى برو که با سپاه محمد برخورد کنى، چون آنها از حرکت تو در آن راه تعجب نخواهند کرد آنها را زیر نظر بگیر و به آنها نزدیک شو و چنان وانمود کن که از آنها سؤالاتى دارى، آنگاه متقابلا زیادى عده و آمادگى ما را گوشزد ایشان کن، و به هر حال آنها پس از برخورد با تو از بازپرسى تو خوددارى نخواهند کرد، سپس با شتاب خبر آنها را براى ما بیاور.
عبّاد او را به حضور پیامبر (ص) آورد و موضوع را به اطلاع آن حضرت رساند. عمر بن خطاب گفت: گردن او را بزن. عبّاد گفت: من براى او امان قرار دادهام. رسول خدا (ص) فرمودند: او را همراه خودت نگهدار، ولى او را ببند. چون پیامبر (ص) وارد خیبر شدند، اسلام را بر آن مرد عرضه داشتند و فرمودند: سه روز به تو مهلت مىدهم، اگر مسلمان نشوى این طناب فقط وقتى از گردنت باز مىشود که بر فراز دار رفته باشى! پس آن مرد مسلمان شد.
راهنما به راه افتاد و راه مرحب را تا آخر رفت و سپس از راه میان حیاض و سریر(5) حرکت کرد و در مسیر دشتها راه خود را ادامه داد تا رسول خدا (ص) را به خرصه(6) رساند، و از آنجا هم حرکت کرد و فاصله میان شقّ و نطاة(7) را پیمود. چون رسول خدا (ص) بر خیبر مشرف شد، به یاران خود فرمود: بایستید! و سپس فرمود: چنین بگویید:
پروردگارا، اى خداى آسمانهاى هفتگانه و هر چه که بر آن سایه فکندهاند، و اى خداى زمینهاى هفتگانه و آنچه در برگرفتهاند، و اى پروردگار بادها و هر چه که بر آن مىوزند، ما از تو خیر این دهکده را و خیر اهل آن را مسئلت مىکنیم، و از شر آن و شر هر چه در آن است به تو پناه مىبریم. آنگاه فرمود: در پناه لطف و برکت خدا وارد شوید! و حرکت کردند تا به منزله رسیدند و آخر شب ساعتى آنجا فرود آمدند.
یهودیان معمولا همه شب قبل از سپیده دم بر مىخاستند و اسلحه بر مىگرفتند و صفهاى سپاه خود را مرتب مىکردند، آنها ده هزار جنگجو بودند.
کنانة بن ابى الحقیق هم با گروهى سوار به سوى غطفان حرکت کرده بود تا ایشان را به یارى خیبر فرا خواند، و نیمى از محصول خرماى آن سال خیبر از ایشان باشد، زیرا به یهود خبر رسیده بود که رسول خدا (ص) آهنگ حرکت به سوى ایشان را دارد. داستان آن چنین بود که مردى از بنى فزاره که همپیمان یهود خیبر بودند، خرماهاى خود را براى فروش به مدینه آورده بود در بازگشت پیش آنها آمد و گفت: من محمد را در حالى ترک کردم که لشکر خود را براى شما آماده مىکرد. این بود که به سراغ همپیمانان خود فرستادند و کنانة بن ابى الحقیق همراه چهارده نفر از یهودیان براى دعوت غطفان به آنجا حرکت کرد و آنها را به کمک یهود فرا- خواند، مشروط بر اینکه نیمى از خرماى یک سال خیبر از ایشان باشد.
اتفاقا آن شبى که رسول خدا (ص) به منطقه خیبر فرود آمد، یهودیان برنخاستند و خروسى هم آوایى سر نداد تا اینکه آفتاب طلوع کرد، و آنان شب را به صبح آوردند در حالى که دلهاى ایشان سخت به وحشت افتاده بود.
یهودیان حصارهاى خود را بدون توجه گشودند و در حالى که بیل و ماله و تیشه همراه داشتند، براى کار روزانه بیرون آمدند. و چون متوجه شدند که رسول خدا (ص) در میدانى در آنجا فرود آمدهاند، فریاد کشیدند محمد و لشکر. و وحشتزده گریختند و وارد حصارهاى خود شدند. پیامبر (ص) شروع به تکبیر گفتن فرمود، و مىگفت: خیبر خراب شد. و هم فرمود: چون ما بر سر قومى فرود آییم صبحگاه ایشان تیره و تار خواهد بود.
چون پیامبر (ص) به ناحیه منزله رسیدند، در آنجا منطقهاى را مسجد خود قرار دادند و نافله آخر شب را گزاردند. در این هنگام ناقه آن حضرت برخاست و به راه افتاد و لگامش را از پى خود مىکشید و آهنگ صخرهاى داشت. پیامبر (ص) فرمود: آن را آزاد بگذارید که مأمور است، و حیوان کنار صخره سنگى زانو زد. پیامبر (ص) به آنجا رفتند و دستور دادند بار و بنه ایشان را هم آنجا بگذارند، و به مردم هم دستور فرمود که به آنجا کوچ کنند و در آنجا مسجدى ساختند که تا امروز هم آنجا مسجد اهالى خیبر است.
چون صبح شد، حباب بن منذر بن جموح به حضور پیامبر (ص) رفت و گفت: اى رسول خدا، در اینجا که فرود آمدهاید، اگر مأمور به آن هستید که صحبتى نمىکنیم، ولى اگر بستگى به رایزنى و اندیشه دارد مطلبى بگوییم. رسول خدا (ص) فرمود: حتما رأى و اندیشه است.
حباب گفت: اى رسول خدا، شما نزدیک به حصار میان نخلستان و زمینهاى مرطوب فرود آمدهاید، از طرفى هم من مردم قلعه نطاة را مىشناسم، هیچ قومى آزمندتر و تجاوزگرتر از ایشان نیست، و آنها هم اکنون بر ما مشرفند، این موجب مىشود که بیشتر در تیررس آنها قرار
بگیریم. وانگهى من اطمینان ندارم که شبانگاه آنها نیایند و در پناه نخلستان پنهان نشوند، مىخواهم بگویم که از این سرزمین مرطوب و خیس به جاى دیگرى بکوچید، ریگستان را میان خود و ایشان قرار دهیم تا تیرهاى ایشان هم به ما نرسد. پیامبر (ص) فرمودند: همین امروز با آنها جنگ خواهیم کرد. در عین حال محمد بن مسلمه را احضار فرمودند، و گفتند: جایى دورتر از حصارهاى ایشان و خالى از رطوبت در نظر بگیر که از دستبردها و شبیخون آنها هم محفوظ باشیم.
محمد بن مسلمه حرکت کرد و اطراف را گشت تا به منطقه رجیع(8) رسید، و هنگام شب به حضور پیامبر (ص) برگشت و گفت: منزل خوبى پیدا کردم. پیامبر (ص) فرمود: در پناه برکت و لطف خدا.
آن روز را تا شب، رسول خدا (ص) با اهل نطاة جنگ کردند و جنگ را از پایین نطاة شروع کردند. در آن روز یهودیان سخت فراهم بودند. حباب بن منذر گفت: اگر مصلحت بدانید بکوچیم. پیامبر (ص) فرمودند: چون شب کنیم به خواست خداوند خواهیم کوچید. تیرهاى یهودیان گاه به لشکرگاه مسلمانان مىرسید و از آن هم تجاوز مىکرد، و مسلمانان همه را بر مىداشتند و به سوى خود آنها پرتاب مىکردند. چون شب شد رسول خدا (ص) به ناحیه رجیع کوچید و به مسلمانان هم فرمان دادند که کوچ کنند. صبحگاهان پیامبر (ص) با پرچمهاى مسلمین حرکت مىفرمود، و شعار مسلمانان این بود یا منصور امت (اى یارى شده بمیران).
حباب بن منذر به پیامبر (ص) گفت: اى رسول خدا، یهودیان درختان خرما را از فرزندان نورس خود بیشتر دوست دارند، نخلهاى ایشان را قطع کن. پیامبر (ص) دستور فرمود، و مسلمانان با شتاب به این کار مشغول شدند. ابو بکر به حضور پیامبر (ص) آمد و گفت: اى رسول خدا، مگر چنین نیست که خداوند خیبر را به شما وعده فرموده است؟ و مسلم است که خداوند وعده خود را بر مىآورد، بنابر این درختان خرما را قطع نکنید. پیامبر (ص) دستور فرمود ندا دادند که از بریدن نخل خوددارى کنند.
محمد بن یحیى، از قول پدرش، و او از قول جدش برایم نقل کرد که گفته است: در منطقه نطاة خیبر، نخل بریده شدهاى دیدم که از درختان قطع شده به وسیله مسلمانان بود.
اسامة بن زید لیثى، از قول جعفر بن محمود بن محمد بن مسلمه برایم نقل کرد که گفت:
مسلمانان در منطقه نطاة چهارصد خرما بن را بریدند، و در هیچ جاى دیگر از خیبر خرما بنى
نبریدند.
محمد بن مسلمه به درختان کوچک خرماى کبیس(9) نگاه کرد، و گفت: من خودم این درخت را به دست خود قطع کردم و بعد شنیدم که بلال جار مىزند که درختان را قطع نکنید، و ما خوددارى کردیم.
گوید: در آن روز تابستانى بسیار گرم، محمود بن مسلمه همراه مسلمانان جنگ مىکرد. و آن روز نخستین روزى بود که پیامبر (ص) با اهل نطاة جنگ کردند و آغاز جنگ با ایشان بود.
گرما براى محمود بن مسلمه سخت شد، زیرا او لباس کامل جنگى هم پوشیده بود و زیر حصار تازهاى که مىپنداشت جاى کالا و اسباب است و جنگجویى در آن نخواهد بود نشست تا از سایه آن استفاده کند. این حصار مال ناعم یهودى بود که چند حصار دیگر هم داشت. در این هنگام مرحب سنگ آسیابى بر محمود بن مسلمه انداخت که بر کلاهخودش برخورد و کلاهخود او چنان پیشانى و چهرهاش را مجروح کرد که پوست پیشانى او بر چهرهاش آویخته شد. او را به حضور پیامبر (ص) آوردند، حضرت پوست را بر گرداندند، و پوست به حال اول برگشت، و خود پیامبر (ص) زخم او را با پارچهاى بستند.
چون شب فرا رسید، پیامبر (ص) به منطقه رجیع کوچیدند، ولى بر اصحاب خود از خوابیدن در آن محل مىترسیدند. بالاخره در رجیع اردو زدند و همانجا شب را به روز آوردند و هفت شبانه روز اردوگاه آنجا بود. پیامبر (ص) هر روز صبح با پرچمهاى مسلمانان در حالى که همه مسلح بودند، حرکت مىکردند و اردوگاه و خیمهها را همانجا ترک مىکردند، و عثمان بن عفّان را مأمور نگهدارى مىفرمودند. هر روز تمام وقت با اهل نطاة جنگ مىکردند و چون شب فرا مىرسید به رجیع بر مىگشتند. پیامبر (ص) در اولین روز، جنگ را از محله پایین نطاة شروع فرمود، سپس جنگ را از محله بالاى آن شروع کردند، تا اینکه خداوند آن را براى رسول خود گشود.
هر کس از مسلمانان که زخمى مىشد، او را به لشکرگاه آورده و معالجه مىکردند، و اگر خونریزى داشت، او را به لشکرگاه پیامبر (ص) در رجیع منتقل مىکردند. در اولین روز نبرد پنجاه مرد از مسلمانان با تیر دشمن مجروح شدند که زخمهاى خود را مداوا مىکردند. گویند، گروهى از مسلمانان از تب خیزى منطقه شکایت کردند، پیامبر (ص) دستور فرمودند که آنها به رجیع برگردند. مسلمانان وقتى به خیبر رسیدند، میوه و سبزى تازه به نوبر رسیده بود که تب آور
بود، از آن سبزى و میوه خوردند و تب به سراغ ایشان آمد و از این موضوع به رسول خدا (ص) شکایت کردند. پیامبر (ص) فرمودند: در مشکهاى کهنه آب بریزید، و میان اذان و اقامه نام خدا را بر زبان آورید و آب را از بالاى سر روى خودتان بریزید. چنان کردند و به سرعت سلامتى خود را باز یافتند، گویى که از بند رها شدند.
کعب بن مالک مىگفت: شبى که در رجیع بودیم، مردى یهودى از اهالى نطاة شبانگاه فریاد کشید و گفت: اگر مطلبى را به اطلاع شما برسانم به من امان مىدهید؟ گفتیم: آرى، و به سوى او رفتیم. من نخستین کسى بودم که پیش او رسیدم و از او پرسیدم: تو کیستى؟ گفت: مردى از یهودیان. ما او را به حضور رسول خدا (ص) بردیم، مرد یهودى گفت: اى ابو القاسم، آیا من و همسرم را امان مىدهى، اگر تو را به یکى از حصارهاى یهودیان راهنمایى کنم؟ فرمودند: آرى.
و مرد یهودى آن حضرت را به آنجا راهنمایى کرد. پیامبر (ص)، همان ساعت اصحاب خود را فرا خواند و ایشان را به جهاد تشویق کرد، و به آنها خبر داد که همپیمانهاى یهودیان ایشان را رها کرده و گریختهاند و میان آنها اختلاف و بگو مگو آشکار شده است.
کعب گوید: صبحگاهان به سراغ آنها رفتیم و خداوند ما را بر ایشان پیروزى داد، و در نطاة کسى غیر از زنها و بچهها نبود و چون به حصار شقّ هم رسیدیم، در آن هم جز زنها و بچهها کسى نبود. پیامبر (ص) همسر آن مرد یهودى را که در شقّ بود به او تسلیم فرمود، و من دیدم که او دست زن زیبایش را گرفت و رفت.
گویند، رسول خدا (ص) در هفت شبانه روزى که در رجیع بودند، براى پاسدارى و نگهبانى شبانه میان اصحاب خود نوبت قرار دادند. در شب ششم نوبت پاسدارى عمر بن خطاب بود که رسول خدا او را براى این کار گماشته بودند. عمر با یاران خود گرد لشکرگاه مىگردید، گاه یاران خود را در اطراف پراکنده مىکرد و گاه خودش از ایشان فاصله مىگرفت.
در نیمه شب مردى یهودى را پیش او آوردند. عمر دستور داد تا گردنش را بزنند. یهودى گفت:
مرا پیش پیامبرتان ببرید تا با او صحبت کنم. عمر او را با خود بر در خیمه رسول خدا (ص) برد و در آن وقت پیامبر (ص) نماز شب مىگزاردند. پیامبر (ص) چون صداى عمر را شنیدند، سلام دادند و او را پذیرفتند. عمر همراه مرد یهودى وارد شد. پیامبر (ص) به یهودى گفتند: تو کیستى و چه خبر دارى؟ یهودى گفت: اى ابو القاسم، اگر راست بگویم مرا امان مىدهى؟
فرمود: آرى. یهودى گفت: من از حصار نطاة آمدهام، از پیش مردمى که کارشان هیچگونه نظامى ندارد، امشب در حالى آنها را ترک کردم که مىخواستند آن دژ را ترک کنند. پیامبر (ص) پرسیدند: به کجا مىروند؟ گفت به جایى بدتر و پست تر، به شقّ مىروند، و آنها سخت از تو
ترسیدهاند چنانکه دلهاى ایشان خالى شده است. در این حصار سلاح و خوار و بار بسیار، و گوشت فراوان است، و هم ابزارهاى جنگى براى گشودن حصارها که در جنگهاى داخلى میان خودشان به کار مىرود در همین حصار است، که آنها را در خانهاى در زیر زمین پنهان کردهاند. پیامبر (ص) فرمود: آن وسایل چیست؟ گفت: یک منجنیق باز، و دو زره پوش، و مقدارى هم زره و کلاهخود و شمشیر، امیدوارم فردا که وارد این حصار مىشوى به آن خانه هم دستیابى. پیامبر (ص) فرمود: به خواست خداوند متعال. یهودى گفت: من هم به خواست خدا همراه تو خواهم بود، زیرا هیچ کس از یهود غیر من، آن را نمىشناسد. وانگهى فایده دیگرى هم در این کار هست. پیامبر (ص) پرسیدند: چه فایدهاى؟ گفت: پس از اینکه منجنیق و زره پوشها را بیرون آوردید، منجنیق را براى گشودن حصارهاى دیگر مانند شقّ نصب کنید، و مردان در پناه زره پوشها پیش رفته و نقب زده و دژها را مىگشایند، و نسبت به دژ کتیبه هم همین کار را مىکنیم و یک روزه آن را تصرف خواهید کرد.
عمر گفت: اى رسول خدا، خیال مىکنم راست مىگوید. یهودى گفت: اى ابو القاسم، خون مرا محفوظ بدار. فرمود: تو در امان هستى. گفت: همسر من هم در حصار نزار است، او را هم به من ببخش. فرمود: او هم از آن خودت خواهد بود. سپس پیامبر (ص) از او پرسیدند: چرا یهودیان زن و فرزند خود را از نطاة بیرون مىبرند؟ گفت: آن را براى جنگ خالى مىکنند، و زنها و بچهها را به حصارهاى شقّ و کتیبه منتقل کردهاند.
گویند، پیامبر (ص) آن یهودى را به اسلام دعوت فرمود. گفت: چند روز مرا مهلت بدهید.
فرداى آن روز رسول خدا (ص) همراه مسلمانان آهنگ نطاة فرمود، و خداوند آن دژ را براى ایشان گشود، و آنچه را که یهودى گفته بود استخراج کردند. پیامبر (ص) دستور فرمودند تا منجنیق را اصلاح کرده و براى گشودن حصارهاى شقّ و نزار به کار برند. چون آن را آماده کردند، هنوز سنگى با منجنیق پرتاب نکرده بودند که خداوند متعال حصار نزار را براى ایشان گشود، چون پیامبر (ص) نزدیک آن حصار رسیدند، مقدار زیادى از آن فرو ریخت و نزدیک بود به زمین فرو رود و اهل آن را سخت فرو گیرد. زن آن یهودى که نامش نفیله بود، از دژ بیرون آمد و او را تسلیم شوهرش کردند. چون پیامبر (ص) دژهاى وطیح و سلالم را گشود، آن یهودى که نامش سماک بود مسلمان شد و از منطقه خیبر رفت، و دیگر چیزى از او شنیده نشد.
هنگامى که رسول خدا (ص) به حصار ناعم در نطاة رسیدند، اصحاب را مرتب و به صف فرمودند و ایشان را از شروع به جنگ بر حذر داشتند تا هنگامى که دستور برسد. در این هنگام مردى از قبیله اشجع به یک یهودى حمله کرد، و مرحب هم آن مرد را کشت. مردم گفتند: اى
رسول خدا، آن مرد شهید محسوب مىشود؟ رسول خدا (ص) فرمودند: آیا پس از اینکه من از جنگ منع کرده بودم کشته شد؟ گفتند: آرى. فرمود: جارچى جار بزند که هر کس از فرمان سرپیچى کند، بهشت بر او روا نخواهد بود. آنگاه پیامبر (ص) اجازه جنگ فرمودند و مردم را بر آن برانگیختند، و مسلمانان هم آماده جنگ شدند.
یسار حبشى غلام سیاهى از آن عامر یهودى بود و گوسپندان ارباب خود را مىچرانید، همینکه دید مردم خیبر داخل حصار مىشوند و جنگ مىکنند، پرسید: با چه کسى مىجنگید؟
گفتند: با این مردى که مىپندارد پیامبر است. یسار گوید: این کلمه بر دل من نشست، و همراه گوسپندان به طرف رسول خدا (ص) آمدم و گفتم: اى محمد، تو چه عقیدهاى دارى و چه مىگویى، و به چه چیزى فرا مىخوانى؟ فرمود: من به اسلام فرا مىخوانم، گواهى بده که خدایى جز خداى یکتا نیست و من هم فرستاده اویم. گفتم: براى من چه خواهد بود؟ فرمود: اگر بر این عقیده پایدارى کنى بهشت از آن تو خواهد بود. گویند: اسلام آورد و گفت: این گوسپندان امانت است. پیامبر (ص) فرمودند: این گوسپندها را از لشکرگاه بیرون ببر و آنها را بران و مقدارى سنگریزه به آنها بزن، خداوند متعال این امانت را از عهده تو برخواهد داشت. او چنان کرد و گوسپندان به طرف صاحب خود رفتند، و یهودى دانست که برده او مسلمان شده است.
رسول خدا (ص) مردم را نصیحت فرمود و پرچمها را میان ایشان تقسیم کرد، و سه پرچم در سپاه بود. پیش از جنگ خیبر پرچم متداول نبود، بلکه نوعى دیگر از آن معمول بود. پرچم پیامبر (ص) در آن روز از برد سیاه رنگى که متعلق به عایشه بود، درست شده بود و به آن عقاب مىگفتند، و لواء آن حضرت سپید بود. پیامبر (ص)، یک پرچم به على بن ابى طالب (ع)، و یک پرچم به حباب بن منذر، و یک پرچم هم به سعد بن عباده دادند. و على (ع) با پرچم خود به جنگ رفت و یسار حبشى هم که بردهاى سیاه بود، همراه او رفت و جنگ کرد تا کشته شد. جسد او را به خیمهاى از خیام لشکر منتقل کردند. پیامبر (ص) از آن خیمه سرکشى فرمودند و گفتند:
خداوند متعال این بنده سیاه را گرامى داشت و او را به خیبر کشاند، و او از جان و دل مسلمان شد، و من بر بالاى سر او دو همسرش از فرشتگان سیاه چشم را دیدم.
گویند، مردى از بنى مرّه که نامش ابو شییم بود، گفت: من همراه لشکرى بودم که به سرپرستى عیینه از قبیله غطفان براى کمک به یهود مىرفتیم. ما به خیبر رسیدیم و وارد هیچ حصارى نشدیم. رسول خدا (ص) کسى را پیش عیینة بن حصن که فرمانده و سالار غطفان بود، فرستاده پیام دادند که تو به اتفاق همراهانت برگرد و در عوض نیمى از محصول خرماى
امسال خیبر براى تو خواهد بود، و خداوند متعال وعده داده است که خیبر گشوده خواهد شد.
عیینه در پاسخ گفت: من و همپیمانان و همسایگانم مسلمان نیستیم. گوید: ما همچنان آنجا همراه عیینه بودیم که ناگاه شنیدیم کسى سه مرتبه فریاد کشید که: خویشاوندان خود را در حیفاء(10) دریابید که به آنها حمله شده است، و نفهمیدیم که این صدا از آسمان بود یا از زمین.
گویند که کنانة بن ابى الحقیق به سراغ غطفانىها که چهار هزار نفر بودند رفت و با آنها همپیمان شد، و عیینة بن حصن را به سالارى برگزیدند. آنها سه روز پیش از آمدن رسول خدا (ص) به خیبر آمدند، و همراه یهود وارد حصارهاى منطقه نطاة شدند.
چون رسول خدا (ص) به خیبر رسیدند، سعد بن عباده را پیش ایشان که در حصار بودند فرستاد. چون سعد بن عباده نزدیک حصار رسید آنها را صدا زد و گفت: مىخواهم با عیینة بن حصن صحبت کنم. عیینه مىخواست سعد را وارد حصار کند که مرحب گفت: او را وارد حصار نکن زیرا مناطق آسیبپذیر را خواهد دید، و همچنین متوجه خواهد شد که از چه راههایى مىشود وارد آن شد، تو به سوى او برو. عیینه گفت: دوست مىداشتم او را وارد حصار مىکردم تا اهمیت و استوارى و شمار زیاد ما را ببیند. ولى مرحب از وارد کردن سعد بن عباده به حصار خوددارى کرد. این بود که عیینه به کنار دروازه حصار آمد. سعد به او گفت: رسول خدا (ص) مرا پیش تو فرستادهاند و مىفرمایند: خداوند فتح خیبر را به من وعده داده است، شما برگردید و از جنگ دست بردارید، و اگر ما بر خیبر چیره شدیم تمام محصول خرماى یک سال آن از شما باشد. عیینه گفت: به خدا سوگند ما همپیمانان خود را در قبال هیچ چیز تسلیم نمىکنیم، و مىدانیم که تو و همراهانت یاراى حمله به اینجا را ندارید. این مردم داراى حصارهاى بلند و استوار و سپاه و ساز و برگ فراوانند. اگر در اینجا اقامت کنى خودت و همراهانت را نابود خواهى کرد، و اگر هم بخواهى جنگ را شروع کنى، اینها با مردان و سلاح خود بر جنگ پیشى خواهند گرفت. وانگهى به خدا قسم این قوم مثل قریش نیستند که به سوى تو آمدند براى اینکه چشم زخمى و شبیخونى بزنند و مىگفتند، اگر موفق شدیم چه بهتر، والا برمىگشتند. و حال آنکه اینها در جنگ چنان مکر و حیلهاى به کار مىبرند و چندان پایدارى خواهند کرد که از ایشان ملول خواهى شد. سعد بن عباده گفت: یقین دارم که رسول خدا (ص) چنان حصار شما را محاصره خواهد کرد که تو آن وقت چیزى را که هم اکنون پیشنهاد مىکنیم به اصرار بخواهى، و آن وقت چیزى غیر از شمشیر به شما نخواهیم داد. و تو اى عیینه قبلا
دیدهاى که هر کس از یهودیان مدینه را که به جنگ ایشان رفتیم چگونه درمانده و از هم پاشیده شدند.
سعد نزد رسول خدا (ص) برگشت، و آنچه را که عیینه گفته بود به اطلاع آن حضرت رساند، و گفت: اى رسول خدا، خداوند وعده خود را نسبت به تو بر مىآورد و دین خود را آشکار و پیروز خواهد فرمود، بنابر این به این مرد عرب حتى یک خرما هم عنایت مکن. اى رسول خدا، آنگاه که شمشیر ایشان را در برگیرد این مرد به سرزمین خود خواهد گریخت، همچنان که پیش از این در جنگ خندق عمل کرد.
پیامبر (ص) به اصحاب خود دستور فرمود که به حصارهایى حمله کنند که بنى غطفان در آن بودند. این فرمان شامگاه صادر شد و آنها در دژ ناعم بودند. جارچى رسول خدا (ص) اعلام کرد که فردا صبح با پرچمهاى خود کنار حصار ناعم که بنى غطفان در آن هستند، حاضر شوید.
گوید: بنى غطفان آن شب و روز را در ترس به سر آوردند، و چون پاسى از شب گذشت، صداى سروشى را شنیدند که مىگفت: اى بنى غطفان، اهل خود را در حیفاء دریابید و کمک کنید، که نه سرزمینى به جاى مانده و نه اموالى، و این صدا سه مرتبه تکرار شد و نفهمیدند از آسمان بود یا از زمین. ایشان با شتاب و هر وسیلهاى که یافتند، گریختند و از خیبر بیرون رفتند، و این کارى بود که خداوند متعال براى پیامبر خود انجام داد.
گوید: چون یهودیان صبح کردند به کنانة بن ابى الحقیق خبر رسید که غطفانیان گریختهاند، و او بر دست و پاى بمرد و سخت خوار گردید، و یقین به هلاک و نابودى خود کرد و گفت: تصور ما از این اعراب باطل و بیهوده بود، ما میان آنها رفتیم و به ما وعده یارى و نصرت دادند و ما را فریفتند، و به جان خودم سوگند، اگر آنها به ما وعده نمىدادند هرگز درباره جنگ با محمد پافشارى نمىکردیم. ما به گفتار سلّام بن ابى الحقیق توجهى نکردیم که مىگفت: از این عربها یارى مجویید که ما آنها را آزمودهایم. ما ایشان را براى کمک و یارى دادن به بنى قریظه فراخواندیم و ایشان بنى قریظه را فریب دادند و وفایى در ایشان نسبت به خود ندیدیم. حال آنکه حیىّ بن اخطب به سراغ ایشان رفته بود و آنها با محمد قرار صلح و سازش گذاشتند، و هنگامى که محمد به بنى قریظه حمله کرد، ایشان به سوى اهل و دیار خود گریختند.
گویند: چون غطفانیان از خیبر به حیفاء و پیش اهل خود برگشتند، آنها را به حال خود یافتند. و گفتند: آیا چیزى شما را ترسانده و خطرى متوجه شما بوده است؟ گفتند: نه به خدا قسم، ما تصور مىکردیم که شما به غنیمتى رسیدهاید و حال آنکه همراه شما نه غنیمتى مىبینیم و نه مالى.
عیینه به یاران خود گفت: به خدا قسم این هم از مکر و فریبهاى محمد و یاران او است، به خدا قسم با ما خدعه کردند. حارث بن عوف به او گفت: چگونه نسبت به شما خدعه کردند؟
گفت: ما در قلعه نطاة بودیم، پاسى از شب گذشته بود که شنیدیم فریاد زنندهاى سه مرتبه فریاد کشید و گفت خویشاوندان خود را در حیفاء دریابید که نه سرزمینى باقى ماند، و نه مالى، و ما نفهمیدیم که این صدا از آسمان بود یا از زمین. حارث بن عوف گفت: به خدا قسم اگر پند بگیرى باقى خواهى ماند. به خدا سوگند آنچه شنیدهاى از آسمان بوده است. و سوگند به خدا، محمد به هر کس که با او ستیزه کند غالب مىشود، حتى اگر کوهها با او در آویزند، او به خواسته خود مىرسد.
عیینه چند روزى پیش خانواده خود ماند، و سپس یاران خود را براى خروج به منظور یارى کردن یهودیان فرا خواند. حارث بن عوف پیش او آمد و گفت: اى عیینه، از من بشنو و در خانه خود بمان و یهود را رها کن، وانگهى تا تو به خیبر برسى من مىبینم که محمد آن را فتح کرده است و از آن گذشته بر خودت ایمن نیستم. ولى عیینه از قبول گفتار او سرپیچید و گفت:
من همپیمانهاى خود را در مقابل هیچ چیز تسلیم نمىکنم و رها نمىسازم.
چون عیینه از خیبر نزد خویشان خود برگشت، پیامبر (ص) به حصارهاى یهودیان یکى پس از دیگرى حمله فرمود و همراه مسلمانان به حصار ناعم رسیدند که مرکّب از چند دژ بود.
یهودیان در آن روز مسلمانان را تیر باران کردند و یاران رسول خدا (ص) خود را سپر آن حضرت قرار دادند. در آن روز بر تن رسول خدا (ص) دو زره بود و روپوشى و کلاهخودى و بر اسبى به نام ظرب (سنگ بر آمده) سوار بود، و نیزه و سپر در دست داشت و یاران گرد آن حضرت را فرا گرفته بودند.
در آن روز پیامبر (ص) پرچم خود را به مردى از مهاجران سپرد که او بدون انجام دادن کارى برگشت. آنگاه پرچم را به فرد دیگرى از مهاجران داد و او هم بدون اینکه کارى انجام دهد بازگشت. پیامبر (ص) پرچم را به مردى از انصار تسلیم فرمود، او هم بیرون رفت و بدون اینکه کارى کرده باشد برگشت. پیامبر (ص) مسلمانان را تحریض فرمود و سپاهیان یهود چون سیل به حرکت آمدند و حارث پدر زینب پیشاپیش آنها حرکت مىکرد و سخت بر زمین پاى مىفشرد. پرچمدار انصار پیش آمد و آنها را به عقب راند تا اینکه وارد حصار خود شدند. در این هنگام اسیر یهودى از حصار به همراه جنگجویان پیاده بیرون آمد و پرچم انصار را به عقب راند و تا جایگاه رسول خدا (ص) پیشروى کرد. پیامبر (ص) در درون خود احساس خشم شدیدى کرد، و به مسلمانان یادآورى فرمود که خداوند وعده فتح داده است.
پیامبر (ص) روز را با اندوه به شب آورد. سعد بن عباده نیز زخمى شده و برگشته بود و یاران خود را به کندى و چالاک نبودن سرزنش مىکرد. پرچمدار مهاجران هم یاران خود را متهم به کندى مىکرد و مىگفت: شما کوتاهى کردید. پیامبر (ص) فرمود: شیطان پیش یهودیان آمد و به آنها گفت محمد براى اموال شما با شما جنگ مىکند. فریاد برآرید و بگویید «لا اله الا الله» و به این وسیله اموال و جانهاى خود را حفظ کنید، و حساب شما هم با خدا خواهد بود. یاران پیامبر (ص) این را براى یهودیان گفتند امّا یهود بانگ برداشتند و گفتند چنین نمىکنیم و پیمان موسى و تورات را رها نمىکنیم. سپس رسول خدا (ص) فرمود: فردا پرچم را به کسى خواهم داد که خدا و رسولش او را دوست مىدارند، و خداوند به دست او فتح و پیروزى نصیب خواهد فرمود، و او اهل گریز و فرار نیست. و به محمد بن مسلمه فرمود: فردا براى تو مژده و بشارت خواهد بود و قاتل برادرت به خواست خداوند کشته خواهد شد و تکاوران یهود به جنگ پشت خواهند کرد.
چون پیامبر (ص) شب را به صبح آوردند، کسى را پى على (ع) فرستادند، و او در حالى که چشم درد داشت، به حضور پیامبر (ص) آمد و گفت: من نه دشت را مىبینم و نه کوه را گوید: على (ع) نزدیک رسول خدا (ص) رفت. پیامبر (ص) فرمودند: چشمت را بگشا. و او چشمهایش را گشود، و رسول خدا (ص) آب دهان خود را بر چشمهاى على (ع) انداخت. على (ع) مىگفت: پس از آن هرگز چشم درد نگرفتم. آنگاه رسول خدا (ص) پرچم را به على (ع) دادند و براى او و یارانش دعا فرمودند که پیروز شوند. نخستین کسى که از یهودیان همراه با تکاوران خود بر مسلمانان حمله کرد، حارث برادر مرحب بود. مسلمانان به هزیمت رفتند و على (ع) به تنهایى پایدارى فرمود، و ضرباتى به یک دیگر زدند و على (ع) او را کشت. یاران حارث به سوى حصار گریختند و وارد آن شدند و در را بستند و مسلمانان به جاى خود برگشتند. در این هنگام مرحب بیرون آمد و این رجز را مىخواند:
قد علمت خیبر انّى مرحب
شاکى السلاح بطل مجرّب
اضرب احیانا
و حینا اضرب
خیبر مىداند که من مرحب هستم،
سراپا سلاح و پهلوان کار آزموده،
غالبا ضربه مىزنم و گاهى هم ضربه مىخورم.
على (ع) بر او حمله برد و او را بر در حصار کوبید و در را گشود و آن حصار دو در داشت.
ابن ابى سبره، از قول خالد بن رباح، از قول گروهى از شیوخ بنى ساعده برایم نقل کرد که آنها مىگفتهاند ابو دجانه، حارث پدر زینب را کشته است، و در آن روز با عمامه سرخى که به سر گذاشته بود، مشخص بود. حارث هم بالاى کلاهخود خود علامت مخصوصى زده بود، یاسر و اسیر و عامر هم نشان مخصوص داشتند.
ابن ابى سبره، از قول عمرو بن ابى عمرو برایم نقل کرد که گفته است: در روزگار سلیمان بن عبد الملک در اریحا فرود آمدم و به قبیلهاى یهودى برخوردم، و پیرمردى را دیدم که از فرتوتى مىلرزید. او از من پرسید: اهل کجایى؟ گفتم: حجاز. پیرمرد یهودى گفت: اى واى که چقدر مشتاق حجازم، من پسر حارث یهودى یکه تاز حصارهاى خیبرم، که او را در جنگ خیبر مردى از اصحاب محمد به نام ابو دجانه کشت، و ما از یهودیانى هستیم که عمر بن خطاب ما را به شام تبعید کرد. من به او گفتم: آیا مسلمان نمىشوى؟ گفت: اگر مسلمان شوم براى من بهتر است، ولى مورد سرزنش قرار مىگیرم و یهودیان مرا سرزنش خواهند کرد، و مىگویند پدرت فرزند سالار یهودیان بود و او یهودى بودن را ترک نکرد تا کشته شد، و تو اکنون بر خلاف او رفتار مىکنى؟
ابو رافع گوید: هنگامى که پیامبر (ص) على (ع) را با پرچم روانه فرمود ما همراه على (ع) بودیم. مردى کنار در حصار با او برخورد و ضربتى به على (ع) زد. آن حضرت ضربه را با سپر گرفت و درى را که کنار حصار افتاده بود برداشت و آن را سپر خویش قرار داد، و پیوسته جنگ کرد و همچنان آن در را به دست گرفته بود تا آنکه خداوند حصار را براى او گشود. على (ع) مردى را به حضور پیامبر (ص) گسیل فرمود و مژده فتح حصار مرحب و ورود به آن را به اطلاع آن حضرت رساند. و گفتهاند که مرحب همچون گاو نرى خشمگین وارد میدان شد و هماورد مىطلبید، و این رجز را مىخواند:
قد علمت خیبر انى مرحب
شاکى السلاح بطل مجرّب
اضرب احیانا
و حینا اضرب
خیبر مىداند که من مرحبم،
سراپا مسلح و پهلوان کار آزموده،
همواره ضربت مىزنم و گاهى هم ضربه مىخورم.
محمّد بن مسلمه گفت: اى رسول خدا، من مصیبت دیده و خونخواهم. مرحب دیروز برادرم را کشته است اجازه فرمایید من با او جنگ کنم که او قاتل برادر من است. پیامبر (ص) به او اجازه فرمودند که با مرحب جنگ کند، و برایش دعا کردند و شمشیر خود را به او لطف فرمودند.
محمد بن مسلمه بیرون آمد و فریاد برآورد: اى مرحب آیا با من مىجنگى؟ گفت: آرى، و به سوى او حمله آورد و همان رجز را مىخواند. محمد بن مسلمه هم بیرون آمد و این رجز را مىخواند:
قد علمت خیبر انّى ماض
حلو اذا شئت و سم قاض
خیبر مىداند که من مرد کار آمدم،
هر گاه بخواهم شیرینم و گاه سم کشنده
و هم گفتهاند که او در آن روز چنین مىخواند:
یا نفس الّا تقتلى تموتى
لا صبر لى بعد ابى النّبیت
اى نفس اگر کشته هم نشوى خواهى مرد،
و پس از مرگ ابو نبیت مرا شکیبایى نیست
و «ابو نبیت» کنیه برادرش محمود است.
گوید هر یک از ایشان به دیگرى حمله برد، و میان آنها درختانى واقع شده بود که ریشههاى آن به بزرگى ریشه درختان خرماى نر بود و شاخههاى تناور داشت. هر یک از آن دو که به رقیب ضربه مىزد، در پناه شاخهها قرار مىگرفت، چنانکه تمام شاخههاى آن درخت قطع مىشد و فقط تنه اصلى آن شبیه به مردى ایستاده پا برجاى مىماند، و هر یک به دیگرى حمله مىکرد.
مرحب بر محمد پیشى گرفت و شمشیر خود را بلند کرد تا بر او فرود آرد، محمد بن مسلمه با سپر آن را رد کرد و شمشیر مرحب به غلافش گیر کرد. زره مرحب تا کمرش بود. محمد فرصت جست و هر دو ساق پاى او را قطع کرد. و هم گفتهاند همچنان که محمد بن مسلمه ضربه مرحب را با سپر رد مىکرد، چون مرحب دستهاى خود را بالا برده بود زره از ساقهاى پایش کنار رفت و محمد سر فرود آورد. و در اولین فرصت هر دو پاى او را قطع کرد. مرحب به زمین افتاد و گفت: اى محمد مرا خلاص کن! محمد بن مسلمه گفت: مزه مرگ را بچش همچنان که برادرم محمود چشید. و او را به همان حال گذاشت و رفت. على (ع) بر او گذشت و گردنش را زد و جامه و سلاح او را براى خود برداشت.
على (ع) و محمد بن مسلمه در این مورد به حضور رسول خدا (ص) به داورى رفتند.
محمد بن مسلمه گفت: اى رسول خدا، به خدا قسم من پس از اینکه پاهاى مرحب را قطع کردم فقط به این منظور سرش را جدا نکردم که تلخى زخم و شدت مرگ را بچشد همچنان که برادرم محمود سه روز آن را چشید، و چیزى جز این مانع من نشد که سرش را جدا کنم. و پس از
اینکه پاهایش را قطع کرده بودم کاملا به این کار قادر بودم. على (ع) فرمود: راست مىگوید، من پس از اینکه او پاهایش را قطع کرده بود سرش را جدا کردم. رسول خدا (ص) شمشیر و سپر و روپوش و کلاهخود مرحب را به محمد بن مسلمه دادند و شمشیر مرحب پیش خانواده محمد بن مسلمه بود. بر روى آن شمشیر چیزى نوشته شده بود که نمىدانستند چیست، تا اینکه یکى از یهودیان تیماء آن را خواند و چنین بود: «این شمشیر مرحب است، و هر کس آن را بچشد نابود مىشود».
محمد بن فضل، از پدرش، از قول جابر، و زکریا بن زید، از قول عبد الله بن ابى سفیان، از پدرش، از سلمة بن سلامه، و مجمّع بن یعقوب، از قول پدرش، از مجمّع بن حارثه همگى برایم نقل کردند که مرحب را محمد بن مسلمه کشته است.
گویند، سپس اسیر که مردى نسبتا کوتاه قد و سخت نیرومند بود به جنگ آمد و هماورد خواست و شروع به نعره کشیدن کرد. محمد بن مسلمه به جنگ او رفت و ضربههایى به یک دیگر زدند، و محمد بن مسلمه او را کشت. سپس یاسر که از پهلوانان نیرومند یهود بود به میدان آمد، و او زوبینى داشت که مسلمانان را به وسیله آن پراکنده مىکرد و على (ع) آماده پیکار با او شد. زبیر گفت: تو را سوگند مىدهم تا اجازه دهى که من با او ستیز کنم. على (ع) پذیرفت و یاسر پیش آمد و همچنان با زوبین خود مسلمانان را پراکنده مىکرد. زبیر به جنگ او رفت و صفیّه مادر زبیر گفت: اى رسول خدا، واى براندوه من! پسرم کشته خواهد شد. پیامبر (ص) فرمودند: چنین نیست. پسر تو او را خواهد کشت. گوید: آن دو نبرد کردند و زبیر او را کشت. پیامبر (ص) فرمودند: عمو و داییت فداى تو گردند. و هم فرمودند: هر پیامبر را حواریانى است، و حوارى من زبیر پسر عمه من است.
چون مرحب و یاسر کشته شدند، پیامبر (ص) فرمودند: اى مسلمانان بر شما مژده باد که خیبر به شما شادباش و خوشامد مىگوید و مشکل آن آسان گردید.
در این موقع عامر که مردى بسیار قد بلند بود و نیرومند، به میدان آمد و هماورد خواست.
چون او به میدان آمد پیامبر (ص) فرمودند: فکر مىکنید پنج ذرع قامت او باشد؟ عامر که دو زره پوشیده بود، با شمشیر خود به شدت حمله کرد، و در حالى که سراپا در آهن پوشیده بود فریاد مىکشید و هماورد طلب مىکرد، و مسلمانان از اطراف او مىگریختند. على (ع) به جنگ او رفت و چند ضربه زد که هیچکدام کارى نبود تا آنکه هر دو ساق او را قطع کرد و به زمین افتاد، و آنگاه سر او را جدا کرد و سلاح او را برداشت.
حارث، مرحب، اسیر، یاسر و عامر، و گروه زیادى از شجاعان یهود کشته شدند که فقط
اسامى بزرگان آنها ضبط شده است، و این عده همگى در حصار ناعم بودند.
هنگامى که به محمود بن مسلمه از حصار ناعم سنگ زدند، او را به منطقه رجیع منتقل کردند. سه روز زنده بود و بعد مرد و کسى که سنگ را بر سر او انداخته بود، مرحب بود.
محمود بن مسلمه به برادرش محمد مىگفت: مبادا دختران برادرت به گدایى میان قبایل بروند. و محمد بن مسلمه گفت: اگر تو مال ندارى و چیزى باقى نگذاشتى من مال دارم. و حال آنکه محمود ثروتمندتر بود، ولى در آن هنگام هنوز آیات مربوط به ارث دختران نازل نشده بود.
چون روز سوم فرا رسید که محمود در آن روز درگذشت و مرحب هم همان روز کشته شد، پیامبر (ص) فرمود: چه کسى مىرود به محمود بن مسلمه مژده بدهد که خداوند متعال احکام ارث دختران را نازل فرمود، و محمد بن مسلمه هم قاتل او را کشته است؟ جعال بن سراقه پیش محمود بن مسلمه رفت و این خبر را به او داد. محمود خوشنود شد و گفت: سلام مرا به حضور رسول خدا (ص) ابلاغ کن. جعال گوید: من از طرف رسول خدا (ص) به او سلام رساندم.
محمود گفت: تصور نمىکردم که رسول خدا (ص) به یاد من باشند. گرچه پیامبر (ص) معمولا در رجیع شب را به روز مىآوردند ولى مرگ محمود بن مسلمه موقعى اتفاق افتاد که پیامبر (ص) حضور نداشتند، و چون پیامبر (ص) به رجیع برگشتند عامر بن اکوع هم که زخمى شده و او را به رجیع آورده بودند درگذشت. عامر بن اکوع را همراه محمود بن مسلمه در غارى دفن کردند. محمد بن مسلمه گفت: اى رسول خدا لطفا محوطه گور برادرم را در تیول و اختصاص من قرار دهید. فرمودند: به اندازه یک تاخت اسب از تو باشد و اگر در آنجا آبادى و زراعت کردى به اندازه دو تاخت اسب از تو باشد.
حصار صعب بن معاذ هم در منطقه نطاة بود که در آن پانصد جنگجو مقیم بودند. در حصارهاى یهودیان معمولا خوراک و خواربار و کالا و چهارپایان زیادى وجود داشت.
مسلمانان چند روزى بود که مشغول جنگ بودند و خوراکى غیر از علف نداشتند. معتّب اسلمى گوید: ما گروه قبیله اسلم، هنگامى که در جنگ خیبر بودیم یک گرفتارى اختصاصى هم داشتیم، و آن چنان بود که ده روز حصارهاى منطقه نطاة را در محاصره داشتیم و هیچ جایى را نگشودیم که خوراکى در آن باشد. اسلمیان تصمیم گرفتند که اسماء بن حارثه را به حضور پیامبر (ص) بفرستند و به او گفتند به پیامبر (ص) بگو اسلمیان سلام مىرسانند، و مىگویند گرسنگى و ناتوانى ما را به زحمت انداخته است. بریدة بن حصیب گفت: به خدا قسم تا به امروز ندیدهام که اعراب چنین کارى بکنند و این کار زشت است! هند بن حارثه گفت: به خدا سوگند ما امیدواریم که فرستادن کسى به حضور پیامبر (ص) مایه خیر و کلید برکت باشد. این
بود که اسماء بن حارثه به حضور پیامبر (ص) آمد و گفت: بنى اسلم مىگویند از گرسنگى و ناتوانى درمانده شدهایم، لطفا براى ما دعا بفرمایید. رسول خدا (ص) براى ایشان دعا فرمود و گفت: به خدا سوگند چیزى ندارم که از آنها پذیرایى کنم. سپس با صدایى بلند خطاب به همه مردم فرمود: خداوندا بزرگترین حصار را که از همه بیشتر خوراک و خواربار داشته باشد براى ایشان بگشاى. گوید: پرچم را به حباب بن منذر بن جموح دادند، و او مردم را به حمله فرا خواند، و بازنگشتیم تا اینکه خداوند متعال حصار صعب بن معاذ را براى ما گشود.
امّ مطاع اسلمى که همراه بانوان دیگر در جنگ خیبر حضور داشت گوید: هنگامى که بنى اسلم به پیامبر (ص) از سختى حال خود شکایت مىکردند من هم حضور داشتم. پیامبر (ص) مردم را فرا خواند و به جنگ تحریض فرمود و مردم حرکت کردند، و خود دیدم که بنى اسلم نخستین گروه بودند که به حصار صعب بن معاذ رسیدند، و پانصد جنگجوى یهودى در آن حصار بود. هنوز آن روز به غروب نرسیده بود که خداوند آن را گشود، و براى فتح آن جنگ شدیدى درگرفت. مردى از یهود به نام یوشع به میدان آمد و هماورد طلبید، حباب بن منذر به جنگ او شتافت و ضربههایى به یک دیگر زدند و حباب او را کشت. مرد دیگرى که نامش زیّال بود به میدان آمد، عمارة بن عقبه غفارى به جنگ او رفت و پیشدستى کرد و ضربه شدیدى بر فرق سر زیّال زد و گفت: بگیر که من جوان غفارى هستم. مردم گفتند: جهاد عماره باطل شد، (چون به خود بالیده بود). چون این گفتار مردم به اطلاع پیامبر (ص) رسید، فرمود: بر عماره نمىتوان خرده گرفت، او مأجور، و مورد ستایش است.
ابو الیسر گفته است که: سه روز حصار صعب بن معاذ را محاصره کردیم و این حصار دژ استوار و برافراشتهاى بود. در این موقع گوسپندانى از یک مرد یهودى که دورتر از حصار مشغول چرا بودند، ظاهر شدند. رسول خدا (ص) فرمود: چه کسى مرد آن است که از گوشت این گوسپندان به ما بخوراند؟ گفتم: من، و شروع به دویدن کردم و همچون آهو مىدویدم، همین که پیامبر (ص) متوجه من شدند دعا کردند و گفتند: خداوندا ما را از او بهرهمند فرماى! و من در حالى به گوسپندها رسیدم که اول آنها وارد حصار شده بودند و از آخر آنها دو میش را گرفتم و هر یک را زیر یک بغل خود قرار دادم و به سرعت مىدویدم چنانکه گویى هیچ بارى نداشتم و آن دو میش را به حضور رسول خدا (ص) آوردم. پیامبر (ص) دستور فرمودند آن دو را کشتند و گوشتش را تقسیم کردند، و همه افرادى که در لشکر محاصره کننده حضور داشتند، از آن گوشت خوردند. به ابو الیسر گفتند: عده آنها چقدر بود؟ گفت: گروه زیادى بودند. گفتند: بقیه مردم کجا بودند؟ گفت: در رجیع که اردوگاه اصلى پیامبر (ص) بود.
گویند در حالى که ابو الیسر پیر سالخورده و فرتوتى شده بود او را دیدند که به واسطه موضوعى از یکى از فرزندان خود خشمگین شده بود و مىگریست گفت: به جان خودم سوگند که من پس از مرگ یاران خود باقى ماندم و آنها از من بهرهمند گردیدند، امّا من از آنها بهرهمند نشدم! و این به واسطه دعاى پیامبر (ص) بود که فرمود: خدایا ما را از او بهرهمند فرماى! ابو الیسر از آخرین صحابه پیامبر (ص) بود که درگذشت.
ابو رهم غفارى مىگفت: ما به هنگام خوشه بستن خرما به خیبر آمدیم- و خیبر سرزمینى است غیر قابل تحمل که گرماى آن شدید است- و هنگام محاصره حصار صعب بن معاذ گرسنگى شدید ما را شکنجه مىداد. ناگاه بیست یا سى خر از حصار بیرون آمدند و یهودیان نتوانستند آنها را به حصار برگردانند، زیرا حصارشان سخت برافراشته بود. مسلمانان خرها را گرفتند و کشتند، و آتشها را برافروختند و گوشت را در دیگها پختند، و مسلمانان همگى گرسنه بودند. در این حال پیامبر (ص) بر آنها عبور فرمود و موضوع را پرسید، و دستور فرمود منادى ندا دهد: رسول خدا شما را از خوردن گوشت خر اهلى و از متعه زنان، و از خوردن گوشت حیوانات داراى دندان نیش و چنگال منع فرمود. گوید: مسلمین از دیگها دست برداشتند.
ابن ابى سبره، از قول فضیل بن مبشر برایم نقل کرد که، جابر بن عبد الله گفته است:
رسول خدا (ص) گوشت اسب به ما خوراند، و پیش از آنکه حصار صعب بن معاذ فتح شود گروهى از مسلمانان از اسبهاى خود مىکشتند. به جابر بن عبد الله گفتند: گوشت قاطر چطور؟
آیا از آن هم مىخوردید؟ گفت: نه.
ابن ابى سبره، با اسناد خود از امّ عماره برایم نقل کرد که گفته است: در خیبر دو اسب از اسبان بنى مازن بن نجّار را کشتیم، و پیش از آنکه حصار صعب بن معاذ گشوده شود از آن مىخوردیم.
ثور بن یزید، از قول صالح بن یحیى بن مقدام، از قول پدرش و او از پدرش برایم نقل کرد که گفته است: شنیدم خالد بن ولید مىگفت: در جنگ خیبر به حضور رسول خدا (ص) رسیدم و آن حضرت فرمود: خوردن گوشت خر اهلى و اسب و قاطر حرام است. و گفتهاند: همه درندگان که داراى دندان نیش هستند، و پرندگان داراى چنگال. واقدى گوید: آنچه پیش ما ثابت است این است که خالد هرگز در جنگ خیبر حضور نداشته است، بلکه او، و عمرو بن عاص، و عثمان بن ابى طلحه اندکى قبل از فتح مکه در روز اول صفر سال هشتم هجرى، مسلمان شدند.
ابن اکوع گفته است: ما همگى حصار صعب بن معاذ را در محاصره داشتیم، و تمام افراد
قبیله بنى اسلم و مسلمانان اهل حصار را محاصره کرده بودند. پرچم ما همان پرچم سعد بن عباده و پرچمدار هم همو بود. یک بار مسلمانان به هزیمت رفتند و سعد بن عباده پرچم را برداشت و ما هم همراه او بودیم. عامر بن سنان به مردى یهودى برخورد، مرد یهودى به او حمله برد و ضربتى به عامر زد. عامرى گفت: من آن ضربه را با سپر رد کردم و شمشیر مرد یهودى سپر را در هم درید، و من هم چنان شمشیرى به پاى او زدم که آن را قطع کردم ولى شمشیر عامر کمانه کرد و زبانهاش به خود عامر خورد و در اثر خونریزى درگذشت. اسید بن حضیر گفت:
عامر عمل خود را تباه ساخت و اجرى ندارد. چون این خبر به اطلاع رسول خدا (ص) رسید فرمود: چه کسى این حرف را زده است؟ هر کس گفته باشد بیهوده گفته است. براى عامر دو مزد است که مردى مجاهد بوده است، او همچنان در بهشت خواهد خرامید و از هیچ نقطه آن منع نخواهد شد.
خالد بن الیاس، از قول جعفر بن محمد، از قول محمد بن مسلمه برایم نقل کرد که گفته است: من هم از کسانى بودم که خود را سپر پیامبر (ص) ساخته بودیم، من به یاران پیامبر (ص) فریاد زدم که سپرها را دور بیندازید! و آنها چنان کردند ولى یهودیان شروع به تیر باران ما کردند آن چنانکه من پنداشتم عقب راندن و ریشه کن ساختن ایشان امکان ندارد. در این موقع دیدم رسول خدا (ص) تیرى به یکى از یهودیان زدند که خطا نکرد و بر من تبسم فرمودند، و یهودیان گریختند و وارد حصار شدند.
ابن ابى سبره، از اسحاق بن عبد الله بن ابى فروه، از عبد الرحمن بن جابر بن عبد الله برایم نقل کرد که، پدرش مىگفته است: چون به حصار صعب بن معاذ رسیدیم و آن را محاصره کردیم، مسلمانان گرسنه بودند و همه خوراکیها در آن دژ بود. حباب بن منذر بن جموح پرچمدار و فرمانده جنگ بود و مسلمانان همگى از او پیروى مىکردند. دو روز بود که جنگ به شدت ادامه داشت و روز سوم رسول خدا (ص) صبح زود براى جنگ با آنها بیرون آمدند. مردى از یهودیان که همچون ستون کشتى بود و زوبینى در دست داشت، با تکاورانش بیرون آمد و ساعتى شتابان ما را تیر باران کردند. ما خود را سپر رسول خدا قرار دادیم و آنها همچنان به تیر باران ما ادامه دادند، و تیرهاى آنان چندان زیاد بود که چون هجوم ملخ به نظر مىرسید و من پنداشتم که هرگز از پاى در نخواهند آمد، و سپس همگى چون تن واحدى بر ما حمله آوردند، و مسلمانان عقب نشستند چنانکه تا جایگاه رسول خدا (ص) که ایستاده بود، عقب رفتند. پیامبر (ص) از اسب خود به زیر آمده بودند و غلام سیاه آن حضرت که نامش مدعم بود اسب را نگهداشته بود. حباب بن منذر همچنان پرچم را افراشته مىداشت و پایدارى مىکرد و همچنان
که سواره بود، بر آنها تیر مىانداخت. پیامبر (ص) مسلمانان را تحریض بر جهاد مىکرد و مىفرمود که خداوند فتح خیبر را وعده داده است. گوید: همه مردم دوباره برگشتند و اطراف پرچم جمع شدند، و آنگاه حباب همراه ایشان حمله کرد و اندک اندک به حصار نزدیک مىشدند و یهودیان عقبنشینى مىکردند، و همینکه احساس خطر کردند به سرعت گریختند و وارد حصار شدند و در آن را بستند، و بر روى دیوارهاى دژ بر آمدند. آن دژ چند دیوار داشت و آنها از فراز دیوارها شروع به سنگ انداختن کردند، و سنگهاى بسیارى پرتاب کردند، به طورى که ما کمى از دژ فاصله گرفتیم و به جایگاه اول حباب بن منذر برگشتیم.
گوید: یهودیان شروع به ملامت یک دیگر کردند و گفتند: چه ارزشى دارد که این قدر در فکر زندگى خود هستیم در حالى که همه افراد چابک و کارى ما در حصار ناعم کشته شدند؟
این بود که از جان گذشته به جنگ برگشتند، و ما هم کنار در حصار سختترین جنگ را انجام دادیم. در آن روز کنار در حصار سه نفر از یاران رسول خدا (ص) کشته شدند، نخست ابو صیّاح که در جنگ بدر هم شرکت کرده بود، یکى از یهودیان با شمشیر ضربتى بر او زد و کاسه سرش را شکافت، دوم عدىّ بن مرة بن سراقه، که یکى از یهودیان نیزهاى به میان سینهاش کوبید و کشته شد، سوم حارث بن حاطب که او هم در بدر شکرت کرده بود و مردى از بالاى حصار تیرى بر او زد و شهیدش کرد. ما هم بر در حصار گروهى از ایشان را کشتیم، و هر گاه مردى از ایشان را مىکشتیم او را به داخل حصار مىبردند. آنگاه پرچمدار ما حمله کرد و ما هم همراه او حمله کردیم، به طورى که یهودیان را به داخل حصار راندیم و خودمان هم در پى آنها وارد حصار شدیم گویى آنها چون گوسپند بودند و لذا هر کس را که سر راه ما بود، کشتیم یا اسیر گرفتیم و آنها از هر طرف شروع به فرار کردند و از میان سنگلاخها به قصد رسیدن به حصار قلعه زبیر مىگریختند، و ما هم آنها را آزاد گذاشتیم تا بگریزند. مسلمانان بر دیوارهاى آن حصار بالا رفتند و تا مدت زیادى تکبیر مىگفتند، و پایههاى یهودىگرى را با تکبیر به لرزه در آوردیم. من خود جوانان بنى اسلم و غفار را دیدم که بالاى حصار تکبیر مىگویند. و سوگند به خدا آن قدر خوراکى در آنجا یافتیم که هرگز گمان نمىکردیم این همه جو، خرما، روغن و عسل، زیتون و چربى گوشت وجود داشته باشد. منادى پیامبر (ص) ندا داد که هر چه مىخواهید بخورید، و به حیوانات خود علوفه بدهید، ولى چیزى را به منظور بردن به سرزمین خود برندارید. مسلمانان به میزان احتیاج در مدت اقامت خود خوراکى و علوفه چهارپایان خویش را برداشتند و هیچ کس از اینکه به اندازه نیاز خود بردارد، منع نشده بود، ضمنا از خوراکیها، خمس هم برداشته نشد. همچنان در آن حصار مقدار زیادى پارچه و ظرف
یافتند و خمهاى بزرگ شراب آنجا بود که دستور داده شد آنها را بشکنند، به طورى که شراب بر روى زمین داخل حصار روان شد، و آن خمها چندان بزرگ بود که امکان حمل آن به خارج از حصار نبود. ابو ثعلبه خشنى مىگفت: در آن حصار مقدار زیادى ظرفهاى مسى و سفالى یافتیم که یهودیان در آنها غذا مىخوردند و مىآشامیدند. ما در مورد استفاده از آنها پرسیدیم، پیامبر (ص) فرمود: آنها را بشویید، و آب در آنها بجوشانید، و سپس مورد استفاده قرار دهید. و هم فرمود: یک مرتبه در آنها آب بجوشانید و دور بریزند و بعد مىتوانید در آنها طبخ کنید. از آن حصار مقدار زیادى گوسپند و گاو و خر و ابزارهاى جنگى فراوان به دست آوردیم، از جمله یک منجنیق و چند زره پوش و ساز و برگهاى دیگر. چنین فهمیدیم که آنها مىپنداشتهاند که حصار آنها تا مدتهاى زیاد پا برجا خواهد بود و خداوند متعال با شتاب ایشان را خوار و زبون فرمود.
عبد الحمید بن جعفر، از قول پدر خود برایم نقل کرد که گفته است: از بعضى کوشکهاى حصار صعب بن معاذ بیست عدل پارچه گرانبهاى یمنى به دست آمد، و یک هزار و پانصد قطیفه.
گفته مىشود: هر مردى از مسلمانان براى همسر خود یک قطیفه آورد. ده بار چوب هم یافتند که دستور داده شد تا آنها را به بیرون حصار آورده و آتش بزنند که تا چند روز مىسوخت.
خمرههاى بزرگ شراب را شکستند، و خیکهاى مخصوص شراب را هم آتش زدند. در آن روز مردى از مسلمانان شراب نوشید که او را به حضور پیامبر (ص) را خوش نیامد که او را به حضورش آوردهاند و با کفش خود به او زد، و کسانى هم که حضور داشتند با کفش او را زدند. به او عبد الله خمّار مىگفتند، و او مردى بود که نمىتوانست از آشامیدن شراب خوددارى کند و پیامبر (ص) چند مرتبه او را زده بودند. عمر بن خطاب گفت: خدا او را لعنت کند، چقدر در این مورد کتک مىخورد! پیامبر (ص) به عمر فرمودند: او را لعنت مکن که به هر حال خدا و رسول را دوست مىدارد. گوید: آن روز هم عبد الله پس از شرب خمر همراه مسلمانان و مانند یکى از ایشان نشست.
ابن ابى سبره، با اسناد خود از قول امّ عماره برایم نقل کرد که گفته است: در حصار صعب بن معاذ آن قدر خوراکى پیدا کردیم که گمان نمىکنم در جاى دیگرى غیر از خیبر وجود داشته باشد، مسلمانان توانستند خوراک بیشتر از یک ماه خود را از این حصار فراهم کنند، چهارپایان خود را هم از لحاظ علوفه سیر کردند و کسى مانع ایشان نبود و در مورد علوفه چهار پایان و خوراکیها خمس هم نبود. همچنین مقدار زیادى پارچه و مهرههاى قیمتى به دست آمد که با غنایم دیگر به فروش رسید. به امّ عماره گفتند: چه کسى این غنایم را مىخرید؟ گفت:
گروهى از مسلمانان، و برخى از یهودیانى که در لشکر باقى مانده و امان خواسته بودند، و هم
بعضى از اعراب که به همین منظور آمده بودند و همه اینها مىخریدند، البته مسلمانان هر چه را مىخریدند قیمت آن از سهم غنیمت ایشان حساب مىشد.
واقدى گوید: ابن ابى سبره، از قول اسحاق بن عبد الله برایم نقل کرد که مىگفته است:
عیینة بن حصن همینکه دید حصار صعب بن معاذ گشوده شد و مسلمانان مشغول بیرون آوردن خوراکى و علوفه و پارچه هستند، گفت: هیچ کس نیست که چهارپایان ما را علوفه دهد و به خود ما هم از این خوراکیها که ضایع شده است بخوراند و حال آنکه خود یهودیان در این مورد مردم کریمى بودند. مسلمانان او را سرزنش کردند و گفتند: آرام بگیر و ساکت باش! براى تو که رسول خدا (ص) به اندازه کوه ذو الرقیبه(11) لطف فرموده است. ضمن آنکه مسلمانان در حصار صعب بن معاذ که داراى درهاى ورودى متعددى بود مىگشتند، مردى از یهودیان را بیرون آوردند و گردنش را زدند و از سیاهى خون او تعجب کردند، و مىگفتند: ما هرگز خونى به این سیاهى ندیدهایم. و گوید: مردى از یهودیان مىگفت در یکى از گنجهها سیر و آبگوشت وجود دارد، او را هم از حصار پایین آوردند و گردنش را زدند.
گوید: یهودیان همگى از تمام حصارهاى منطقه ناعم و حصار صعب بن معاذ، و تمام حصارهاى منطقه نطاة کوچیدند، و به حصارى پناه بردند که معروف به قلعه زبیر بود. پیامبر (ص) همراه مسلمانان به آن محل رفتند و آنها را محاصره کردند. یهودیان حصار را بستند و آن حصار بسیار مرتفع بود و بالاى قلهاى قرار داشت که نه اسب مىتوانست آنجا برود و نه پیادگان مىتوانستند بروند که راه آن بسیار دشوار و مرتفع بود، برخى از یهودیان هم که شمار آنها قابل ذکر نبود و گاه یکى دو نفر بودند، در بعضى از حصارهاى منطقه نطاة باقى ماندند.
پیامبر (ص) گروهى را مأمور پاسدارى از آن نقاط فرمود، و هر کس از یهودیان که آشکار مىشد او را مىکشتند. پیامبر (ص)، سه روز کسانى را که در قلعه زبیر بودند، در محاصره گرفت، در این موقع مردى از یهودیان به نام غزّال آمد و گفت: اى ابو القاسم، اگر تو را راهنمایى کنم که از شر مردم نطاة خلاص شوى و به سراغ اهل شقّ بروى آیا امانم خواهى داد؟ این را هم بدان که اهالى شقّ از ترس تو نزدیک به هلاک و نابودى هستند. گوید: رسول خدا (ص) او را از لحاظ جان و مال و خانوادهاش امان داد. مرد یهودى گفت: اگر یک ماه هم در اینجا بمانى و آنها را در محاصره داشته باشى براى آنها مهم نیست، چه اینها آبهاى زیرزمینى و کاریزهایى دارند که شبانه بیرون مىآیند و آب مىخورند و بر مىدارند، و سپس به حصار خود بر مىگردند
و خود را از تو حفظ مىکنند، و اگر آبشخورهاى ایشان را قطع کنى درمانده و بیچاره خواهند شد. پیامبر (ص) در محل کاریزها حاضر شدند و آنها را قطع فرمودند، و چون آبشخورهاى آنها قطع شد، به واسطه تشنگى نتوانستند طاقت بیاورند و از حصار بیرون آمدند و جنگ سختى کردند. در آن روز تنى چند از مسلمانان و ده نفر از یهودیان کشته شدند، و پیامبر (ص) آن حصار را که آخرین حصار منطقه نطاة بود گشودند، و چون از گشودن حصارهاى منطقه نطاة فارغ شدند، دستور حرکت دادند.
سپاه از رجیع برگشت و در جایگاه اولیه خود قرار گرفت و پیامبر (ص) از حملات شبانه و جنگهاى منطقه نطاة در امان قرار گرفتند، زیرا مردم نطاة سرسختترین و گزیدهترین افراد یهودى بودند. آنگاه پیامبر (ص) آهنگ یهودیان منطقه شقّ را فرمود.
موسى بن عمر حارثى، از قول ابى عفیر محمد بن سهل بن ابى حثمه برایم نقل کرد که گفت: چون پیامبر (ص) به ناحیه شقّ که آنجا هم چندین حصار با ساز و برگ بود کوچیدند، اولین حصارى که رسول خدا (ص) آن را محاصره فرمود، حصار ابىّ بود. پیامبر (ص) در دهکدهاى که سمران(12) نامیده مىشد، اقامت فرمود، و در آنجا با اهل حصار ابىّ جنگ شدیدى کردند. مردى از یهودیان به نام غزّال بیرون آمد و هماورد خواست. حباب بن منذر به جنگ او بیرون شد و چند ضربه رد و بدل کردند، و حباب در یکى از حملات خود دست راست غزال را از وسط بازویش قطع کرد و شمشیر از دست او به زمین افتاد، و بدون سلاح شد، و به سوى حصار گریخت. حباب او را تعقیب کرد و پى پاشنههاى او را زد، و چون به زمین افتاد سرش را برید. مرد دیگرى از حصار بیرون آمد و هماورد طلبید. مردى از مسلمانان که از خاندان جحش بود به مقابله او رفت. مرد جحشى کشته شد و یهودى بر جاى ایستاده و همچنان هماورد مىطلبید. ابو دجانه در حالى که بالاى کلاهخودش دستمال سرخى بسته بود و مىخرامید به مبارزه او رفت و بر او پیشى گرفت، و با ضربتى هر دو پاى او را قطع کرده و سپس سرش را جدا کرد و زره و شمشیر او را برداشت و به حضور پیامبر (ص) آورد. رسول خدا (ص) آنها را به خود ابو دجانه بخشیدند. یهودیان از جنگ گریختند، و مسلمانان تکبیر گویان بر حصار حمله کرده و وارد آن شدند، و ابو دجانه پیشاپیش آنها حرکت مىکرد. در آن حصار اثاثیه و کالا و گوسپندان و خوراکى زیادى یافتند و هر کس هم که در آن حصار بود از مقابله و جنگ با مسلمانان گریختند و همچون سوسمار بر دیوارها بالا مىرفتند و خود را به حصار نزار در ناحیه
شقّ رساندند. هر کس هم که بیرون مانده بود، همچنان از فراز قلهها خود را به حصار نزار رساند، سپس در آن را بستند و به شدت مشغول دفاع از خود شدند. پیامبر (ص) همراه یاران خود به آنجا رفت و با آنها به جنگ پرداخت و آنها جنگجوترین مردم ناحیه شقّ بودند. آنها شروع به تیر باران و سنگسار کردن مسلمانان کردند، و پیامبر (ص) هم همراه سپاه خود بودند به طورى که تیرى به جامه آن حضرت خورد و از آن آویخته ماند. پیامبر (ص) تیرها را جمع فرمود و سپس مشتى سنگریزه برداشت و به سوى حصار پرتاب کرده و آنگاه حمله کردند و آن حصار فرو ریخت.
ابراهیم بن جعفر گوید: آن حصار با خاک یکسان شد و با زمین همواره برابر گردید، به طورى که مسلمانان آمدند و اهل آن را گرفتند. صفیّه دختر حیى و دختر عموى او هم در آن حصار بودند. عمیر خدمتکار آبى اللّحم(13) غفارى مىگوید: خودم دیدم که صفیّه و دختر عمویش و چند دختر بچه از حصار نزار بیرون کشیده شدند.
رسول خدا (ص) حصار نزار را گشودند، ولى چند حصار دیگر هم در ناحیه شقّ باقى مانده بود که اهل آنها همگى گریختند و به نواحى کتیبه و وطیح و سلالم رفتند. محمد بن مسلمه مىگفت: پیامبر (ص) به حصار نزار نگریستند، و فرمودند: این آخرین حصار خیبر است که براى فتح آن نیاز به جنگ داشتیم، چون این حصار را بگشاییم جنگى نخواهد بود. گوید:
همینکه آن را گشودیم پس از آن دیگر جنگى نبود، تا رسول خدا (ص) از خیبر رفت.
عبد الرحمن بن محمد بن ابو بکر برایم نقل کرد که، به جعفر بن محمود گفتم: چطور شد که صفیّه در حصار نزار بود و در منطقه شقّ و حال آنکه حصار خاندان ابى حقیق در منطقه سلالم است، و چطور شد که در حصارهاى منطقه نطاة و شقّ هیچ زن و بچهاى اسیر نشد، در صورتى که لابد در آنجا هم زنها و بچهها بودهاند؟ گفت: یهودیان خیبر زنها و بچهها را به منطقه کتیبه منتقل کرده بودند تا حصارهاى نطاة براى جنگ آماده باشد، و به همین جهت کسى جز صفیّه و دختر عمویش و چند دختر بچه که همراه او در نزار بودند اسیر نشدند. یهود بنى کنانه تصور مىکردند که حصار نزار استوارترین حصارها است، به همین جهت در شبى که پیامبر (ص) فرداى آن، آهنگ ناحیه شقّ فرمود، صفیّه و دختر عمویش و دیگر بچهها را به نزار بردند که اسیر شدند. در منطقه کتیبه بیش از دو هزار زن و مرد و بچه یهودى بودند، و چون پیامبر (ص)
با اهل کتیبه مصالحه فرمود، مردان و زنان و بچهها را امان داد. و قرار شد که آنها هم همه اموال و سلاح و زر و سیم و جامهها را به جز یک جامه براى هر نفر تسلیم کنند. پس از اینکه پیامبر (ص) آنها را امان دادند، بعضى از یهودیان به آنجا رفت و آمد داشتند و چیزهایى خرید و فروش مىکردند و چون نقدینههایى مخفى کرده بودند، بعدا آن را صرف خرید پارچه و لباس و کالاهاى دیگر کردند.
گویند، سپس رسول خدا (ص) متوجه کتیبه و وطیح و سلالم شدند، و حصار ابن ابى الحقیق که یهودیان در آن به شدت موضع گرفته بودند، و همه گروههاى گریخته از نطاة و شقّ هم آنجا آمده بودند و همراه آنها در حصار قموص که در ناحیه کتیبه بود، متحصن شده بودند، و آن حصارى استوار بود. در وطیح و سلالم هم حصارهاى استوار دیگرى وجود داشت. یهودیان به شدت درها را بر روى خود بسته بودند و از حصارها بیرون نمىآمدند. رسول خدا (ص) پس از اینکه دیدند آنها نه مبارزه مىکنند و نه بیرون مىآیند، تصمیم گرفتند که منجنیق نصب کنند.
بعد از چهارده روز محاصره، یهود چون به هلاکت خود یقین پیدا کردند، کسى را حضور رسول (ص) فرستادند و تقاضاى صلح کردند.
ابو عبد الله گوید: به ابراهیم بن جعفر گفتم در حصار کتیبه پانصد کمان عربى بوده است؟
گفت: آرى. و پدرم از قول کسى که کنانة بن ابى الحقیق را دیده بود برایم نقل کرد که او سه تیر را از فاصله سیصد مترى در زه کمان مىگذاشت و به هدف مىزد و هر تیر یک وجب در هدف فرو مىرفت. چون به همین مرد گفته شد که رسول خدا (ص) همراه یاران خود از شقّ به جانب ما حرکت کرده است، اهل قموص آماده شدند و براى تیر اندازى بر روى در حصار ایستادند.
کنانه کمان خود را برداشت ولى به واسطه لرزهاى که بر او عارض شده بود، نتوانست کمان را به زه کند، و به مردم حصار اشاره کرد که تیراندازى نکنید! و در حصار خود فروشد، و هیچ کس از آنها دیده نشد تا اینکه مدت محاصره ایشان را به ستوه آورد و خداوند ترس در دل آنها انداخت. کنانه مردى از یهود را که نامش شمّاخ بود به نمایندگى به حضور پیامبر (ص) فرستاد.
او بالاى حصار آمد و به پیامبر گفت: مىخواهم بیرون بیایم و با شما مذاکره کنم. چون شمّاخ فرود آمد، مسلمانان او را گرفتند و به حضور پیامبر (ص) آوردند. شمّاخ به اطالع آن حضرت رساند که از طرف کنانه پیامى آورده است. پیامبر (ص) نسبت به او محبت فرمود و کنانه همراه تنى چند از یهودیان آمد و صلح کردند و پیمانهاى لازم بسته شد. ابراهیم ادامه داد و گفت: این همه ساز و برگ و اسلحه که مىبینى از خاندان ابى حقیق است و جماعتى از اعراب اینها و این زر و زیورها را به عاریه مىگرفتند. سپس گفت: آنها بدترین یهودیان مدینه بودند.
گویند: کنانة بن ابى الحقیق کسى را حضور پیامبر (ص) فرستاد و گفت: آیا مىتوانم از حصار بیرون بیایم و با تو صحبت کنم؟ رسول خدا (ص) فرمودند: آرى. گوید: کنانة بن ابى الحقیق بیرون آمد و با رسول خدا (ص) صلح کرد که خون مردان و جنگجویانى که در حصارند محفوظ بماند، و زنها و بچهها را هم آزاد بگذارند، در عوض آنها همراه زن و فرزند خود از خیبر بکوچند، و تمام زمینهاى خود و سیم و زر و اسلحه و انبان و جامههاى خود را به جز براى هر نفر یک دست جامه، به پیامبر (ص) واگذارند. رسول خدا (ص) فرمود: اگر چیزى از اموال خود را از من پوشیده بدارید و مخفى کنید، ذمّه و پیمان خدا و رسولش از شما برداشته خواهد شد. و آنها با همین شرط صلح کردند. پیامبر (ص) کسانى را فرستادند تا اموال، کالاها و اسلحهها را یکى یکى تحویل بگیرند. آنجا صد زره، و چهار صد شمشیر، و هزار نیزه، و پانصد کمان عربى و تیردان به دست آمد.
پیامبر (ص) از کنانة بن ابى الحقیق در مورد گنج خاندان ابى حقیق و زر و زیور آنها که معمولا در پوست شترى نگهدارى مىشد، و اشراف ایشان از محل آن اطلاع داشتند، پرسیدند. معمولا در عروسیهاى مکه این زر و زیور را از ایشان عاریه و کرایه مىکردند و گاه به مدت یک ماه در دست مکیان به امانت بود، و این گنجینه یکى پس از دیگرى به دست بزرگان خاندان ابى حقیق مىرسید. کنانه گفت: اى ابو القاسم، آن گنجینه را در این جنگ خرج کردیم و چیزى از آن باقى نمانده است و ما آنها را براى چنین روزى نگهدارى مىکردیم و اکنون هزینههاى جنگ و کمک خواهى از دیگران، چیزى از آن باقى نگذاشته است. کنانه و برادرش در این مورد سوگندهاى مؤکد خوردند. پیامبر (ص) به آن دو فرمود: در صورتى که آن گنجینه پیش شما باشد عهد و ذمّه خدا و رسولش از شما برداشته خواهد شد. گفتند: آرى چنین باشد.
سپس پیامبر (ص) فرمودند: در آن صورت هر چه از اموال شما گرفتهام و تعهدى که کردهاید براى من حلال خواهد بود، حتى خون شما را هم حلال خواهم کرد. گفتند: چنین باشد. پیامبر (ص) ابو بکر و عمر و على (ع) و زبیر و ده نفر از یهودیان را هم شاهد گرفتند. مردى از یهودیان برخاست و به کنانة بن ابى الحقیق گفت: اگر آنچه محمد از تو مىخواهد نزد تو است، یا مىدانى کجاست به او بگو و در آن صورت خون تو محفوظ مىماند، و در غیر آن صورت خداوند او را بر آن آگاه مىسازد و دیدى که محمد به چیزهایى که ما هم نمىدانستیم آگاه بود. ابن ابى الحقیق به او پرخاش کرد و او دور شد و در گوشهاى نشست.
آنگاه پیامبر (ص) از ثعلبة بن سلّام بن ابى الحقیق- که مردى ضعیف بود- درباره گنج آن دو نفر سؤال فرمود. گفت: من اطلاع دقیقى ندارم، ولى هر سپیده دم کنانه را مىبینم که اطراف
این خرابه مىگردد- و به خرابهاى اشاره کرد- و گفت اگر چیزى باشد لابد اینجا در زیر خاک پنهان کرده است.
هنگامى که پیامبر (ص) بر نطاة پیروز شدند، کنانة بن ابى الحقیق به هلاک و نابودى خود یقین کرد و مردم نطاة را هم ترس فرا گرفته بود. کنانه آن پوست شتر را که محتوى زر و زیورهایشان بود، شبانه در خرابهاى زیر خاک پنهان کرد و کسى او را ندیده بود. خرابه مذکور در منطقه کتیبه بود و همانجا بود که ثعلبه هر سپیده دم کنانه را مىدید که اطراف آن گردش مىکند.
پیامبر (ص)، زبیر بن عوّام را همراه تنى چند از مسلمانان با ثعلبه به آن خرابه فرستاد، و آنجا را کندند و آن گنج را به دست آوردند. و هم گفته شده است که خداوند متعال رسول خود را به آن گنج رهنمایى فرمود.
چون این گنج پیدا شد، پیامبر (ص) دستور فرمود زبیر کنانه را شکنجه دهد تا هر چه که پیش او است به دست آورد. زبیر کنانه را شکنجه داد، حتى سنگ آتشزنهاى را روى سینه او گذاشت. سپس پیامبر (ص) به زبیر دستور دادند تا کنانه را به محمد بن مسلمه بسپارد تا او را در مقابل خون برادرش محمود بن مسلمه بکشد، و محمد بن مسلمه او را کشت. و هم دستور فرمود تا برادر دیگر را هم شکنجه دهند، و سپس او را به وارثان بشر بن براء سپرد تا به عوض خون او بکشندش و او هم کشته شد. و گویند گردنش را زدند. پیامبر (ص) در قبال این کار آنها اموالشان را حلال کرد و زن و فرزندانشان را به اسارت گرفت.
خالد بن ربیعة بن ابى هلال، از هلال بن اسامه، از قول کسى که به محتویات آن پوست شتر نگاه کرده بود، برایم نقل کرد: چون آن را آوردند دیدیم مقدار زیادى دستبند، خلخال، بازوبند و گردنبند طلا و چند رشته زمرد و گوهر و انگشترى از سنگهاى یمنى طلا کارى شده در آن بود.
گردنبندى از مروارید هم بود که پیامبر (ص) آن را به یکى از خویشاوندان خود بخشیدند که عایشه یا یکى از دختران آن حضرت بود. آن خانم گردنبند را برداشت و هنوز ساعتى نگذشته بود که آن را فروخت و میان مستمندان و بیوه زنان تقسیم کرد. ابو الشحم هم یک دانه از گوهرهاى آن گردنبند را خریده بود.
چون شب فرا رسید، پیامبر (ص) از شدت فکر در مورد این گلوبند نتوانست بخوابد، و سپیده دم به سراغ عایشه رفتند، با اینکه آن شب نوبت عایشه نبود، یا پیش دختر خود رفته و فرمودند: آن گردنبند را پس بده که نه مرا و نه تو را بر آن حقى است. آن بانو به رسول خدا (ص) خبر داد که چه کرده است و آن حضرت خدا را ثنا گفت و برگشت.
صفیّه دختر حیىّ مىگفت: این گردنبند از آن دختر کنانه بود. و صفیّه همسر کنانة بن ابى الحقیق بوده است که پیامبر (ص) پیش از اینکه به کتیبه بیاید او را اسیر گرفته، و همراه بلال به محل اقامت خود فرستادند. بلال او و دختر عمویش را از کشتارگاه عبور داد، دختر عموى صفیّه فریادى شدید و دردآور کشید. پیامبر (ص) از این کار بلال سخت ناراحت شده به او فرمودند: مگر رحم از تو رفته است؟ دخترک کم سن و سالى را بر کشتگان عبور مىدهى! بلال گفت: گمان نمىکردم که این کار را خوش نداشته باشید و دوست داشتم که کشتارگاه خویشاوندان خود را ببیند. پیامبر (ص) به دختر عموى صفیه فرمود: بلال چون شیطان است.
دحیه کلبى به صفیّه نگریست و از پیامبر (ص) خواست تا او را به او بدهند، و گویند که رسول خدا (ص) به دحیه وعده فرموده بودند که دخترى از اسیران خیبر را به او خواهند داد. و پیامبر (ص) دختر عموى صفیّه را به دحیه بخشیدند.
ابن ابى سبره، از قول ابى حرمله، و او از قول خواهرش ام عبد الله، و او از قول دختر ابو قین مزنى برایم نقل کرد که گفته است: من از میان همسران پیامبر (ص) با صفیّه انس داشتم، و او براى من از اقوام خود و چیزهایى که از ایشان شنیده بود، مطالبى مىگفت که از جمله آن این بود: وقتى پیامبر (ص) ما را از مدینه تبعید فرمود، به خیبر رفتیم و آنجا سکونت کردیم. کنانة بن ابى الحقیق مرا به همسرى گرفت و چند روز پیش از آمدن رسول خدا (ص) با من عروسى کرد، و چند پروارى کشت و یهودیان را به ولیمه فرا خواند و مرا به حصار خود در منطقه سلالم برد. شبى در خواب دیدم که گویى ماه از مدینه آمد و در دامن من افتاد. این موضوع را براى همسرم کنانه گفتم و او چنان سیلى بر چشمم زد که کبود شد. چون بر پیامبر (ص) وارد شدم و آن کبودى را دیدند، از من سؤال کردند و من موضوع را براى آن حضرت گفتم. صفیّه مىگفت: یهودیان زن و فرزند خود را در حصار کتیبه قرار داده بودند، و حصار نطاة را براى جنگ آماده کرده بودند. وقتى که پیامبر (ص) به خیبر فرود آمد و حصارهاى منطقه نطاة را گشود، کنانه پیش من آمد و گفت: محمد از کار نطاة آسوده شد و در اینجا کسى نیست که جنگ کند، سران یهود هماندم که محمد یهودیان نطاة را کشت، کشته شدند و اعراب هم به ما دروغ گفتند. این بود که مرا به حصار نزار در ناحیه شقّ آورد و گفت: این استوارترین حصار ماست. او من و دختر عمویم و چند دختر کم سن و سال را آنجا گذاشت. اتفاقا رسول خدا (ص) پیش از آنکه قصد کتیبه فرماید به سوى نزار آمد و پیش از آنکه به کتیبه برسد من اسیر شدم، و مرا به محل اقامت خود فرستاد. چون شب فرا رسید و پیامبر برگشت مرا فرا خواند، و من در حالى که روبند داشتم و شرمگین بودم برابرش نشستم. آن حضرت فرمود:
اگر بخواهى به دین خودت باشى من تو را مجبور به مسلمانى نمىکنم، ولى اگر راه خدا و رسول او را بگزینى برایت بهتر است. و من خدا و رسول او و آیین خدا را برگزیدم. پیامبر (ص) مرا آزاد کردند و به همسرى برگزیدند و آزادى مرا مهریه من قرار دادند، و چون آهنگ حرکت به مدینه فرمود یارانش گفتند: امروز خواهیم دانست که آیا صفیّه همسر رسول خداست یا کنیز او، اگر همسرش باشد در حجاب خواهد بود و پوشیده، و گر نه کنیز است. و چون پیامبر حرکت فرمود، دستور داد تا هودجى حاضر کنند و مردم دانستند که من همسر رسول خدایم.
گوید: پیامبر (ص) شخصا شتر را نزدیک آوردند و سپس ران خود را پیش آوردند که پایم را بر آن نهم و سوار شوم ولى من این کار را بزرگ دانستم و رانم را بر ران آن حضرت تکیه دادم و سوار شتر شدم.
گوید: من از همسران پیامبر (ص) رفتار ناهنجار مىدیدم، آنها بر من فخر مىفروختند و به من مىگفتند اى دختر یهودى. در حالى که پیامبر (ص) به من لطف و محبت مىفرمود و مرا گرامى مىداشت. روزى پیامبر (ص) بر من وارد شدند و من مىگریستم. فرمود: تو را چه مىشود؟ گفتم: همسران شما بر من فخر مىفروشند و به من مىگویند دختر یهودى. من دیدم پیامبر (ص) خشمگین شد و فرمود: از این پس اگر به تو فخر فروختند یا حرف خود را تکرار کردند، تو به آنها بگو: پدر من هارون (ع) و عموى من موسى بن عمران (ع) است.
گویند: ابو شییم مزنى که مسلمان شده و اسلامى نیکو هم داشت، نقل مىکرد: چون همراه عیینه در حیفاء جدا شدیم و پیش اهل خود برگشتیم، متوجه شدیم که آنها در کمال آرامش و سکون هستند و مسئله ناراحت کنندهاى بر ایشان پیش نیامده است، لذا همراه عیینه برگشتیم.
همینکه نزدیک خیبر رسیدیم در جایى که حطام نامیده مىشد آخر شب فرود آمدیم، و وحشت- زده بودیم. عیینه گفت: مژده بدهید امشب در خواب دیدم که کوه ذو الرّقیبه را به من دادند، و چنین تعبیر مىکنم که محمد به اسارت ما در خواهد آمد. ابو شییم گوید: همینکه به خیبر رسیدیم عیینه پیشاپیش رفت و فهمید که پیامبر (ص) خیبر را گشوده و خداوند هر چه را که در آن است به غنیمت او در آورده است. عیینه به پیامبر (ص) گفت: باید از آنچه که از همپیمانهاى ما به غنیمت گرفتهاى چیزى هم به من بدهى، زیرا من از جنگ با تو منصرف شدم و همپیمانهاى خود را خوار و زبون کردم و مردم را هم براى جنگ با تو جمع نکردم و با چهار هزار جنگجو از پیش تو رفتم. پیامبر (ص) فرمودند: دروغ مىگویى، بلکه صداى سروشى که شنیدى موجب گردید تا تو را به سوى اهل خودت برگرداند. عیینه گفت: باشد، ولى تو اکنون به من پاداشى بده. پیامبر (ص) فرمود: کوه ذو الرّقیبه از تو باشد. عیینه گفت: ذو الرّقیبه چیست؟ پیامبر (ص)
فرمود: همان کوهى که در خواب دیدى از آن تو است مگر در خواب ندیده بودى که آن را گرفتهاى؟! گوید: عیینه برگشت و پیش یهودیان رفت و آمد و دسیسه مىکرد، و مىگفت: به خدا قسم هرگز تا امروز چنین امرى ندیدهام، تصور من این بود که هیچ کس غیر از شما محمد را از میان بر نخواهد داشت. شما اهل این همه ثروت و ساز و برگ و حصارهاى استوار هستید، عجیب است با آنکه در این حصارهاى مرتفع هستید و آنقدر خوراکى دارید که برایش خورندهاى نیست، و این همه آب دارید تسلیم شدید؟ گفتند: ما مىخواستیم در حصار زبیر ایستادگى و پافشارى کنیم ولى آب قناتها را قطع کردند، و گرما شدید بود و با تشنگى امکان ادامه زندگى فراهم نبود. گفت: تعجب است که شما از حصارهاى منطقه ناعم گریختند و خود را به حصار قلعه زبیر رساندید. آنگاه درباره کشتهشدگان پرسید و آنها به او خبر مىدادند. او گفت: به خدا قسم همه سالاران و بزرگان یهود کشته شدهاند، و هرگز براى یهودیان در حجاز نظامى نخواهد بود. گفتار او را ثعلبة بن السلام بن ابى الحقیق- که مىگفتند مردى کم عقل و بى خرد است- گوش مىداد، و به او گفت: اى عیینه، این تو بودى که یهود را فریب دادى و آنها را خوار کرده و در جنگ با محمد ایشان را ترک کردى، و پیش از آن هم به خاطر دارى که با یهود بنى قریظه چه کردى؟! عیینه گفت: محمد در مورد خویشاوندانمان با ما حیله کرد، و همینکه صداى سروش را شنیدیم به سوى آنها رفتیم و مىپنداشتیم که محمد به سوى ایشان حرکت کرده است، بعد که متوجه شدیم چیزى نیست دوباره براى یارى شما باز آمدیم. ثعلبه گفت: مگر کسى باقى مانده است که او را یارى دهى؟ عدهاى کشته شدند و هر کس هم که باقى مانده است برده و اسیر محمد شده است، او همه را به اسیرى گرفت و اموال ما را تصرف کرد. در این هنگام مردى از بنى غطفان به عیینه گفت: مگر چنین نبود که همپیمانهاى خودت را یارى نکردى و آنها نتوانستند از پیمان تو بهرهاى ببرند؟ و مگر تو نبودى که گریختى و مىخواستى خرماى یک سال خیبر را از محمد بگیرى؟ در حالى که به خدا سوگند کار محمد ظاهر و آشکار است، او به همه پیروز خواهد شد.
عیینه در حالى که دستهاى خود را به هم مىمالید بازگشت، و چون میان قوم خود رسید حارث بن عوف پیش او آمد و گفت: به تو نگفتم که کار بیهودهاى مىکنى؟ به خدا سوگند محمد بر شرق و غرب پیروز خواهد شد. خود یهودیان این مطلب را مىگفتند، و من از ابو رافع سلّام بن ابى الحقیق شنیدم که مىگفت: ما یهودیان به محمد از این جهت حسد و رشک مىورزیم که نبوت از خاندان هارون بیرون رفته است، و حال آنکه او پیامبر مرسل است، ولى
یهودیان از من اطاعت نمىکنند. و دو بار کشتار بزرگى بر ما یهودیان از سوى محمد خواهد بود، یکى در مدینه، و دیگرى در خیبر. حارث مىگوید: به سلّام گفتم: آیا محمد همه زمین را به تصرف خود در مىآورد؟ گفت: سوگند به توراتى که بر موسى (ع) نازل شده است چنین خواهد بود، و چقدر دوست دارم که یهود گفتار مرا در این مورد بدانند.
گویند: چون رسول خدا (ص) خیبر را گشود و آرام گرفت، زینب دختر حارث شروع به پرس و جو کرد که محمد کدام قسمت گوسپند را بیشتر دوست دارد؟ گفتند: شانه و سردست را.
زینب بزى را کشت، و سپس زهر کشنده تب آورى را که با مشورت یهود فراهم آورده بود به تمام گوشت و مخصوصا شانه و سردست آن زد و آن را مسموم کرد. چون غروب شد و رسول خدا (ص) به منزل خود آمد، متوجه شد که زینب کنار بارها نشسته است. از او پرسید: کارى دارى؟ او گفت: اى ابو القاسم، هدیهاى برایت آوردهام. اگر چیزى را به پیامبر (ص) هدیه مىکردند از آن مىخوردند و اگر صدقه بود، از آن نمىخوردند. پیامبر (ص) دستور فرمود تا هدیه او را گرفتند و در برابر آن حضرت نهادند. آنگاه فرمود: نزدیک بیایید و شام بخورید! یاران آن حضرت که حاضر بودند نشستند و شروع به خوردن کردند. پیامبر (ص) از گوشت بازو خوردند، و بشر بن براء هم استخوانى را برداشت. پیامبر (ص) از آن احساس لرزشى کردند و بشر هم لرزید. همین که پیامبر (ص) و بشر لقمههاى خود را خوردند، پیامبر (ص) به یاران خود فرمود: از خوردن این گوشت دست بردارید که این بازو به من خبر مىدهد که مسموم است. بشر بن براء گفت: اى رسول خدا، به خدا سوگند که من هم از همین یک لقمه فهمیدم، و علت آنکه آن را از دهان بیرون نینداختم براى این بود که خوراک شما را ناگوار نسازم، و چون شما لقمه خود را خوردید جان خودم را عزیزتر از جان شما ندیدم، وانگهى امیدوار بودم که این یک لقمه کشنده نباشد. بشر بن براء هنوز از جاى خود برنخاسته بود که رنگش مانند عباى سیاه شد، و یک سال بیمار بود و نمىتوانست حرکت کند، و بعد هم به همین علت مرد. و هم گفتهاند بشر بن براء هماندم مرد. و پیامبر (ص) پس از آن سه سال دیگر زنده ماندند.
رسول خدا (ص) زینب را فرا خواندند و پرسیدند: شانه و بازوى گوسپند را مسموم کرده بودى؟ گفت: چه کسى به تو خبر داد؟ فرمود: خود گوشت. گفت: آرى. پیامبر (ص) فرمود: چه چیزى تو را به این کار واداشت؟ گفت: پدر و عمو و همسرم را کشتى و بر قوم من رساندى آنچه رساندى، گفتم اگر پیامبر باشد که خود گوشت به او خبر مىدهد که چه کردهام، و اگر پادشاه باشد از او خلاص مىشویم.
در مورد سرنوشت زینب مطالب مختلفى نقل شده است. برخى از راویان گفتهاند رسول
خدا (ص) دستور فرمود او را کشتند و به دار آویختند. برخى از راویان گفتهاند پیامبر (ص) او را عفو فرمود. سه نفر هم دست بر طعام برده ولى چیزى از آن نخورده بودند. پیامبر (ص) به اصحاب خود دستور داد تا خون بگیرند و آنها میان سر خود را تیغ زدند، و پیامبر (ص) هم از زیر کتف چپ خود خون گرفت، و هم گفتهاند که از پس گردن خود خون گرفت. ابو هند با شاخ و تیغ از آن حضرت خون گرفت.
گویند: مادر بشر بن براء مىگفت: در مرضى که منجر به مرگ پیامبر (ص) شد، به دیدنش رفتم. رسول خدا (ص) تب شدیدى داشت، دستش را گرفتم و گفتم: چنین تب شدیدى در هیچ- کس ندیدهام. پیامبر (ص) فرمود: همان طور که اجر و پاداش ما دو برابر است بلا و سختى ما هم دو چندان است. مردم مىپندارند که من گرفتار ذات الجنب شدهام، و حال آنکه چنین نیست و خداوند آن بیمارى را بر من مسلط نکرده است، و این ریشخندى شیطانى است. این اثر لقمهاى است که من و پسرت خوردیم، از آن روز بیمارى در من ریشه دوانده است تاکنون که پاره شدن رگ قلبم نزدیک شده است. بنابر این رسول خدا از دنیا رفت، در حالى که شهید بود.
و گفتهاند کسى که به واسطه خوردن گوشت مسموم گوسپند درگذشت، مبشّر بن براء بوده است.
و حال آنکه بشر صحیح تر، و مورد اتفاق است.
عبد الله گوید، از ابراهیم بن جعفر پرسیدم: چگونه زینب دختر حارث به پیامبر (ص) گفت که پدرم را کشتهاى؟ گفت: پدرش حارث و عمویش یسار در جنگ خیبر کشته شدند، و همو بود که به مردم خبر مىداد، و او را از حصار شقّ به زیر آوردند. و گفت: حارث شجاعترین مردم یهود بود، و برادر دیگرش زبیر هم همان روز کشته شد، همسر زینب هم که سلّام بن مشکم بود از سالاران و افراد شجاع یهودیان بود، او بیمار و در حصار نطاة بسترى بود، به او گفتند: جنگ بر عهده تو نیست، به حصار کتیبه برو. گفت: هرگز این کار را نمىکنم.
و او در حالى که بیمار بود کشته شد، و او همان ابو الحکم است که ربیع بن ابى الحقیق دربارهاش سروده است:
همین که با شمشیرهاى خود فرا خواندند
و هنگام نیزه زدن فرا رسید سلام را فراخواندیم،
و ما هر گاه که با او فرا خوانده مىشدیم
به سران دشمن شربت زهر آگین مىنوشاندیم.
و او جنگاور آنان بود، لکن خداوند او را با مرضش مشغول داشت.
گویند پیامبر (ص) در جنگ خیبر فروة بن عمرو بیاضى را بر غنائم گمارد، و همه
غنایمى که مسلمانان از حصارهاى شقّ و نطاة و کتیبه جمع کرده بودند به او سپرده شد. در حصار کتیبه فقط براى هر کس از یهودیان از مرد و زن و بچه فقط یک دست لباس گذاشته شده بود، همچنین مقدار زیادى اثاثیه و قماش و قطیفه و سلاح و خوراکى و خورشهاى گوناگون و گاو و گوسپند به دست آورده بودند. امّا از خوراکیها و علوفه دامها خمس گرفته نمىشد و مسلمانان به اندازه احتیاج خود از آن بر مىداشتند. هر کس به اسلحهاى احتیاج داشت آن را از خزانهدار مىگرفت و مىجنگید و پس از فتح و پیروزى آن را بر مىگرداند.
چون همه غنایم جمع شد، پیامبر (ص) دستور فرمودند تا آن را به پنج قسمت کردند. در یک سهم نام «اللَّه» نوشته شده بود و بقیه را یک سو نهادند. نخستین بخشى که بعدا کنار گذاشتند سهم رسول خدا (ص) بود و چیزى اختصاصى براى خمس بر نگزیدند. آنگاه پیامبر (ص) دستور فرمود که اگر کسى بخواهد مىتواند از بقیه کالاها چیزى خریدارى کند، و فروه شروع به فروش آنها کرد. پیامبر (ص) براى برکت آن دعا فرمود و گفت: خدایا، بازارش را رایج کن! فروة بن عمرو گوید: مردم براى خرید هجوم آوردند به طورى که در دو روز همه آنها فروخته شد. و اثاثیه آن قدر زیاد بود که فکر نمىکردم بزودى از فروش آن خلاص شویم.
پیامبر (ص) از خمس غنایمى که سهم خودش بود، مقدارى سلاح و لباس فراهم فرمود و به اهل بیت خود مقدارى اثاثیه و لباس و مهرههاى قیمتى لطف فرمود. مقدارى هم به زنان و مردان خاندان عبد المطلب اختصاص دادند، و به یتیمان و فقرا هم مقدارى بخشیدند. مقدارى هم از دفاترى که محتوى بخشهایى از تورات بود ضمن غنایم به دست مسلمانان افتاده بود.
یهودیها به سراغ آن آمدند و با رسول خدا (ص) مذاکره کردند که آن را به ایشان مسترد فرماید.
منادى پیامبر (ص) ندا داد: حتى نخ و تکههاى پارچه را هم اگر برداشتهاید در غنایم منظور کنید که غل و غش مایه بدبختى و سرافکندگى و آتش قیامت خواهد بود.
در آن روز که فروه کالاها را مىفروخت دستارى از غنایم به سر خود بسته بود که آفتاب بر سرش نتابد. او بدون توجه به خانه خود رفت و بعد متوجه آن دستار شد و بیرون آمد و آن را میان غنایم انداخت. چون این خبر به رسول خدا (ص) رسید فرمود: دستارى از آتش بود که بر سر خود پیچیدى. و در آن روز مردى چیزى از غنایم را از پیامبر (ص) خواست. پیامبر (ص) فرمود: حتى یک تار نخ و یک تکه پارچه از آن حلال نیست، من خود تصرف نمىکنم و چیزى هم از آن نمىبخشم. و مردى از آن حضرت پاى بندى براى شترش خواست، فرمود: بگذار غنایم تقسیم شود تا به تو پاى بند بدهم، و اگر ریسمان هم بخواهى مىدهم. مردى سیاه به نام کرکره همراه پیامبر (ص) بود که در موقع جنگ مرکوب آن حضرت را نگاه مىداشت و کشته شد، به
پیامبر (ص) گفتند: آیا کرکره شهید است؟ فرمود: او هم اکنون در آتش مىسوزد به واسطه قطیفهاى که از غنایم دزدیده بود. مردى گفت: اى رسول خدا، من دو تا بند کفش کهنه برداشتهام. فرمود: دو بند آتشین است. و در آن هنگام مردى از قبیله اشجع درگذشت و مرگ او را به اطلاع پیامبر (ص) رساندند. حضرت فرمود: بر دوست خود نماز بگزارید. چهره مردم درهم شد. پیامبر (ص) فرمود: این دوست شما در راه خدا غل و غش کرده است. زید بن خالد جهنى گوید: کالاهاى او را جستجو کردیم و چند مهره بى ارزش از مهرههاى یهودیان یافتیم که به دو درهم هم نمىارزید. تنى چند از مسلمانان هم که رفیق یک دیگر بودند چند مهره برداشته بودند. گوینده این مطلب مىگفت: اگر آنها را مىخواستند به حساب بیاورند دو درهم بیشتر نمىارزید، در عین حال پس از اینکه غنیمتها تقسیم شده بود، آن مهرهها را به حضور پیامبر (ص) آوردند و گفتند: ما اینها را فراموش کرده بودیم که به حساب بیاوریم و پیش ما مانده است. پیامبر (ص) فرمود: همه شما سوگند مىخورید که فراموش کردهاید؟ گفتند: آرى و همگى سوگند خوردند که فراموش کرده بودند. آنگاه رسول خدا (ص) دستور فرمود که تابوتهاى مردگان را پیش آوردند و همه را یک جا نهادند و بر آنها نماز میت گزارد.
پیامبر (ص) اگر هم چیزى درباره اشخاص مىدید که به طور نهانى و تقلبى برداشتهاند، آنها را خیلى معاقبه نمىفرمود، و شنیده نشده است که مثلا رسول خدا بار کسى را که اشیاء دزدى در آن پیدا شده است بسوزاند، بلکه او را سرزنش و شماتت مىفرمود و آن شخص به مردم هم معرفى مىشد.
گویند، در آن روز شمش طلایى را در قبال طلاى بیشترى خریدند، و پیامبر (ص) از این مسئله شگفت زده شدند.
فضالة بن عبید گوید: سهم من در آن روز قلاده زرینى شد که به هشت دینار فروختم، و چون این مطلب را به رسول خدا (ص) گفتم، فرمود: طلا را با هم و زن آن از طلا مبادله کنید. و چون در آن قلاده طلا و فلزهاى دیگر به کار رفته بود، آن معامله را برهم زدم. دو نفر که نامشان سعد بود شمش طلایى را با طلا خریده بودند که وزن یکى از دیگرى بیشتر بود، پیامبر (ص) فرمود ربا خوردهاید و این معامله را بر هم بزنید! مردى هم در خرابهاى دویست درهم پیدا کرد و رسول خدا (ص) خمس آن را برداشت و بقیه را به او مسترد فرمود.
شنیدند که در آن روز رسول خدا (ص) مىفرمود: هر کس به خدا و روز قیامت مؤمن است نباید با آب خود زراعت دیگرى را آبیارى کند [یعنى با زنان اسیرى که باردارند نزدیکى کند]، و هیچ چیز از غنایم را پیش از آنکه مشخص نشده است نفروشد، و اگر بر مرکوبى هم سوار شده
است، آن را رد کند، و اگر لباسى از غنایم پوشیده است، پیش از آنکه کهنه شود آن را رد کند، و با زنان اسیر نزدیکى نکند تا آنکه یک مرتبه عادت ماهیانه ببیند، و اگر زنى حامله باشد تا وضع حمل نکرده است با او نزدیکى نکنند. پیامبر (ص) آن روز از کنار زنى آبستن عبور فرمود که وضع حمل او نزدیک بود، پرسید: این زن در سهم چه کسى قرار گرفته است؟ گفتند: در سهم فلانى. فرمود: آیا با او نزدیکى هم کرده است؟ گفتند: آرى. فرمود: چگونه این کار را کرده است آخر این فرزندى که در شکم این زن است که فرزند او نیست و از او ارث نمىبرد. و چگونه این بچه را به بردگى مىگیرد در حالى که او جلوى چشمش مىدود و بازى مىکند [یعنى مانند بچه خودش است] من این مرد را لعنت مىکنم، لعنت و نفرینى که در گور او هم همراهش خواهد بود.
گویند: پس از اینکه خیبر فتح شد، مسلمانانى که همراه جعفر بن ابى طالب با دو کشتى از پیش نجاشى حرکت کرده بودند، رسیدند. همینکه پیامبر (ص) جعفر را دیدند فرمودند: نمىدانم از فتح خیبر خوشحال ترم یا از آمدن جعفر! سپس او را در آغوش کشند و میان دو چشمش را بوسیدند.
همچنین گروهى از مردم دوس همراه ابو هریره، و طفیل بن عمرو و تنى چند از قبیله اشجع آمدند. پیامبر (ص) با اصحاب خود مذاکره فرمود که ایشان را در غنایم شریک فرماید. آنها موافقت کردند. ابان بن سعید به ابو هریره نظر انداخت و گفت: به تو نباید چیزى پرداخت شود.
ابو هریره هم گفت: اى رسول خدا، این ابان بن سعید قاتل ابن قوقل است. ابان گفت: بسیار عجیب است که این موش صحرایى از دروازه دوس آمده و قتل مرد مسلمانى را به من نسبت مىدهد، که من در حال کفر او را کشتهام، خداوند او را به وسیله من به درجه شهادت رسانده و گرامى داشته است و مرا به وسیله او خوار و زبون نکرده است.
گویند، خمسى که به پیامبر (ص) پرداخت مىشد عبارت از یک پنجم هر غنیمتى بود که مسلمانان به دست مىآوردند، اعم از اینکه رسول خدا در آن حضور داشته یا نداشته باشند. و معمولا براى کسى که در جنگ حضور نداشته، سهمى از غنیمت منظور نمىشده است. البته در جنگ بدر پیامبر (ص) براى هشت نفر که در جنگ حضور نداشتند، سهمى از غنایم مانند سهم دیگران پرداخت فرمود و همه آنها به نحوى شایسته مستحق بودند. غنایم خیبر میان کسانى تقسیم شد که در جنگ حدیبیه شرکت داشتند. اعم از اینکه در جنگ خیبر شرکت کرده یا نکرده بودند، که خداوند فرموده است: وَعَدَکُمُ اللَّهُ مَغانِمَ کَثِیرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَکُمْ هذِهِ …-
(14)
وعده فرموده است خداوند شما را غنیمتهاى بسیار که خواهید گرفت و این را فعلا براى شما فراهم فرموده است. که مفسران مىگویند منظور خیبر است. برخى از کسانى که در حدیبیه شرکت نکرده بودند در جنگ خیبر شرکت کردند، مانند: مرىّ بن سنان، أیمن بن عبید، سباع بن عرفطه غفارى که پیامبر او را جانشین خود در مدینه فرموده بودند، جابر بن عبد الله و کسان دیگر. دو نفر هم از شرکت کنندگان در حدیبیه مرده بودند، و پیامبر (ص) سهم همه آنها را منظور فرمود. همچنین به کسانى که فقط در خیبر شرکت کرده و در حدیبیه حضور نداشتند، نیز سهم پرداخت شد. و نیز براى رابطینى که به فدک رفت و آمد مىکردند، و محیّصة بن مسعود حارثى و یک نفر دیگر بودند سهم منظور شد، با آنکه آنها در خیبر حضور نداشتند. براى سه نفر هم که به واسطه بیمارى شرکت نکرده و سوید بن نعمان و عبد الله بن سعد بن خیثمه، و مردى از بنى خطامه بودند، سهم پرداخت شد، و سهم کسانى هم که کشته شده بودند، منظور گردید.
ابن ابى سبره برایم نقل کرد که کسى گفته است: غنائم خیبر اختصاصا براى کسانى بود که در حدیبیه شرکت کرده بودند، و کس دیگرى غیر از ایشان هم در خیبر شرکت نکرد، و سهمى از غنایم نبرد. ولى همان قول اول صحیحتر است که گروهى بدون اینکه در حدیبیه شرکت کرده باشند، در خیبر شرکت کردند و براى آنها سهم منظور شد.
ابن ابى سبره از قول قطیر حارثى، از حزام بن سعد بن محیّصه برایم نقل کرد که گفته است: پیامبر (ص) ده نفر از یهودیان مدینه را با خود به جنگ خیبر برد، و براى آنها هم سهامى مانند سهام مسلمانان منظور فرمود. برخى هم گفتهاند که سهم انها برابر سهم مسلمانان نبود، بلکه رسول خدا (ص) چیزى از غنایم به آنها بخشیدند. برخى از بردگان هم همراه رسول خدا (ص) بودند که از جمله عمیر برده آبى اللّحم است. عمیر مىگوید: رسول خدا (ص) براى من سهمى معین نفرمودند، ولى مقدارى اثاثیه منزل به من بخشیدند، و رسول خدا (ص) همه بردگان را پاداش دادند.
همراه رسول خدا (ص) بیست بانوى مسلمان هم به خیبر آمده بودند: امّ سلمه همسر آن حضرت، و صفیّه دختر عبد المطلب، و امّ أیمن و سلمى همسر ابو رافع که کنیز پیامبر (ص) بود.
همسر عاصم بن عدى که حامله بود و در خیبر وضع حمل کرد، و سهله دختر عاصم در خیبر متولد شد. امّ عماره دختر کعب، امّ منیع که مادر شباث هم هست، کعیبه دختر سعد اسلمى، امّ متاع اسلمى، امّ سلیم دختر ملحان، امّ ضحّاک دختر مسعود حارثى، هند دختر عمرو بن حزام، امّ علاء انصارى، امّ عامر اشهلى، امّ عطیّه انصارى، و امّ سلیط.
ابن ابى سبره با اسناد خود از سلیمان بن سحیم و او از قول امیّه دختر قیس بن ابى
الصّلت غفارى برایم نقل کرد که گفته است: همراه گروهى از زنان قبیله غفار به حضور پیامبر (ص) آمدیم و گفتیم: مىخواهیم همراه شما در جنگ خیبر شرکت کنیم و زخمیها را معالجه کنیم، و در کارهایى که مىتوانیم به مسلمانان کمک کنیم. رسول خدا (ص) فرمود: در پناه خیر و برکت خدا باشید! ما همراه آن حضرت از مدینه بیرون آمدیم و من دخترک کم سن و سالى بودم.
پیامبر (ص) مرا در پشت سر خود و روى خورجین بارهایش سوار فرمود. صبحگاهان آن حضرت شتر را خواباند و پیاده شد، و من متوجه شدم که حیض شدهام و مقدارى خون روى خورجین ریخته است- و این نخستین حیضى بود که من به خود دیدم- و از خجالت در پناه شتر خزیدم. چون پیامبر (ص) متوجه من شدند و لکه خون را روى خورجین دیدند، گفتند:
حیض شدهاى؟ گفتم: آرى. فرمود خودت را رو براه کن، و بعد ظرف آبى بردار و کمى در آن نمک بریز و لکه را بشوى و برگرد. من چنان کردم و چون خداوند خیبر را برایش گشود چیزى از فىء به ما لطف کرد و براى ما سهم مخصوصى معین نفرمود، و همین گردنبندى که در گردن من مىبینى پیامبر (ص) لطف فرموده و به دست خود به گردن من بسته است، به خدا قسم هیچگاه این قلاده از من دور نمىشود. تا هنگام مرگ آن گردنبند همواره به گردن او بود و وصیت کرد که آن را همراه او خاک کنند، و هیچگاه غسل حیض نمىکرد مگر اینکه مقدار کمى نمک در آب غسل خود مىافزود، و وصیت کرد که در آب غسل میت او هم نمک بیفزایند.
عبد السلام بن موسى بن جبیر، از قول پدرش، و او از جدش، از قول عبد الله بن انیس برایم نقل کرد که گفته است: من به اتفاق همسرم که باردار بود، همراه پیامبر (ص) براى جنگ خیبر بیرون آمدیم. همسرم میان راه وضع حمل کرد و من به رسول خدا (ص) خبر دادم. آن حضرت فرمود: مقدارى خرما براى او بچین و در آب بگذار تا نرم شود و به او بده تا بیاشامد.
چنان کردم و هیچ گونه ناراحتى براى همسرم فراهم نیامد. چون خیبر را گشودیم رسول خدا (ص) به بانوان چیزى لطف کردند، ولى براى آنها سهم مخصوص تعیین نفرمودند، و براى همسر و فرزند من هم پاداشى لطف کردند. عبد السلام گفت: نفهمیدم که فرزند او پسر بوده است یا دختر.
ابن ابى سبره، از اسحاق بن عبد الله، از عمر بن حکم، از قول امّ علاء انصارى برایم نقل کرد که مىگفت: سه مهره قیمتى بهره من گردید، همچنین به بانوان دیگرى هم که بودند سه مهره نصیب شد، ضمنا گوشواره طلایى هم سهم امّ علاء شده بود که مىگفت: این هم براى- برادرزادگانم دختران سعد بن زراره است و آن گوشواره را براى آنها آورد، و من آن را در گوش آن دخترکان دیدم، و اینها از خمس غنایم خیبر که سهم رسول خداست بود.
عبد اللّه بن ابى یحیى، از قول ثبیته دختر حنظله اسلمى، از قول مادرش امّ سنان برایم نقل کرد که گفت: چون پیامبر (ص) خواستند از مدینه براى خیبر حرکت کنند به حضورشان رفتم و گفتم: اى رسول خدا، آیا مىتوانم همراه شما بیایم و براى سپاه آب حاضر کنم، و اگر خداى نکرده زخمیها و بیمارانى بودند، آنها را معالجه کنم، و از بارها دیدهبانى و پاسدارى کنم؟ پیامبر (ص) فرمودند: در پناه لطف و برکت خدا حرکت کن! گروه دیگرى هم از بانوان هستند که در این مورد با من صحبت کردهاند، و من اجازه دادهام، برخى از قوم خودت هستند و برخى از قبایل دیگر. اگر دلت مىخواهد همراه اقوام خودت باش و اگر هم مىخواهى همراه خود ما.
گفتم: حتما همراه شما خواهم بود. فرمود: با امّ سلمه باش. گوید: من همراه ام سلمه بودم، رسول خدا (ص) هر سپیده دم در حالى که زره بر تن داشت، از رجیع به محل لشکر مىرفت و شامگاه پیش ما برمىگشت. این حال هفت روز طول کشید تا خداوند متعال نطاة را گشود. همینکه پیامبر (ص) آن را گشودند به سوى شق کوچیدند و ما را هم به منطقه منزله کوچاندند. چون خیبر فتح شد پیامبر (ص) چیز از فىء را به ما اختصاص دادند. به من چند مهره و چند زیور نقره دادند که از غنایم به دست آمده بود، و هم قطیفهاى فدکى، و بردى یمانى، و مقدارى پارچه مخمل، و دیگى مسى به من دادند. من گروهى از سپاهیان را که زخمى شده بودند با دارویى که فقط پیش خاندان ما بود، معالجه مىکردم و به سرعت بهبود مىیافتند. من همراه امّ سلمه به مدینه برگشتم و هنگامى که مىخواستیم وارد مدینه شویم، من سوار یکى از شتران رسول خدا بودم. امّ سلمه گفت: این شترى را که بر آن سوارى رسول خدا به تو بخشیدهاند. گوید: خدا را سپاس گفتم و با آن شتر به مدینه آمدم و آن را به هفت دینار فروختم، و خداوند متعال در این سفر براى من خیر و برکت فراوان قرار داد.
برخى گفتهاند که پیامبر (ص) براى زنها سهم مخصوص معین فرمود. حتى براى سهله دخترک عاصم که در خیبر متولد شده بود، و همچنین براى نوزادى که خداوند به عبد الله بن انیس در خیبر داده بود سهمى تعیین کردند. و برخى هم گفتهاند که براى آنها چیزى از غنایم دادند ولى سهم آنها را به اندازه سهم مجاهدین قرار ندادند.
یعقوب بن محمد، از قول عبد الرحمن بن عبد الله بن ابى صعصعه، از حارث بن عبد الله بن کعب برایم نقل کرد که گفته است: بر گردن امّ عماره مقدارى مهرههاى قرمز دیدم پرسیدم:
اینها از کجاست؟ گفت: مسلمانان در حصار صعب بن معاذ مقدارى از این مهرهها را که زیر خاک پنهان شده بود، پیدا کردند و آنها را پیش پیامبر (ص) آوردند. آن حضرت دستور فرمود میان زنانى که همراه بودند، تقسیم شود. عده ما بیست نفر بود که این مهرهها میان ما تقسیم شد و
به هر یک از ما یک قطیفه، یک برد یمانى، و دو دینار هم دادند و به هر یک از بانوان هم همین قدر رسید. گفتم: سهم مردان از غنایم چه مقدار شد، گفت: همسرم غزیّة بن عمرو کالاهایى را خرید که معادل یازده دینار و نیم بود و از او پولى نگرفتند، ولى گمان مىکنیم این سهم سواران بوده است. ضمنا سه سهم در شقّ در زمان خلافت عثمان به سى دینار فروخته شد.
پیامبر (ص) سه اسب با خود به خیبر بردند که نامهاى آنها لزاز، ظرب و سکب بود. زبیر بن عوام هم یک اسب همراه داشت، خراش بن صمّه دو اسب با خود برده بود، براء بن اوس بن خالد بن جعد بن عوف هم که چون همسرش ابراهیم پسر رسول خدا را شیر داده بود و به ابو ابراهیم معروف بود، دو اسب همراه داشت، ابو عمرو انصارى هم دو اسب با خود آورده بود.
گویند، پیامبر (ص) براى هر کسى که دو اسب همراه داشت پنج سهم دادند. یک سهم براى خودش و دو سهم براى هر اسب، و اگر کسى بیش از دو اسب داشت سهم بیشترى برایش قایل نبودند. و هم گفتهاند که فقط براى یک اسب سهم مىدادند، و صحیحتر همین است.
و گفتهاند که رسول خدا (ص) در جنگ خیبر مردم را به دو گروه تقسیم کردند، به آنها که عرب خالص بودند سهم دادند و به کسانى که نژاد اصیل عربى نداشتند سهمى نپرداختند. و حال آنکه گروهى دیگر این مطلب را رد کرده و مىگویند در زمان رسول خدا (ص) این گونه افراد وجود نداشتند و همه عرب یک پارچه بودند و در روزگار عمر بن خطاب که عراق و شام فتح شد، چنین مطلبى پیش امد. شنیده نشده است که پیامبر (ص) براى اسبهاى متعدد خود سهام بیشتر از یک اسب منظور فرموده باشد، چنانکه رسول خدا در فتح نطاة فقط سه سهم براى خود منظور فرمود، یک سهم خودشان، و دو سهم هم براى یکى از اسبها.
ابن ابى سبره، از اسحاق بن عبد الله بن ابى فروه، از حزام بن سعد بن محیّصه برایم نقل کرد که گفت، سوید بن نعمان سوار بر اسب خود بیرون آمد، و شبانگاه نزدیک خانههاى خیبر اسبش رم کرد و سکندرى خورد و دست سوید شکست. به همین جهت نتوانست از منزل خارج شود و در جنگ شرکت نکرد. چون پیامبر (ص) خیبر را گشودند، براى او سهم یک سوار تعیین فرمودند.
گویند: جمعا دویست اسب در خیبر بود. و هم گفتهاند: سیصد اسب، ولى دویست اسب در نظر ما صحیح تر است.
کسى که عهدهدار سرشمارى مسلمانان شد زید بن ثابت بود، و پیامبر (ص) بهاى کالاهاى فروخته شده را میان آنها تقسیم فرمود. شمار مسلمانان هزار و چهارصد نفر بود و تعداد اسبها دویست رأس بود که چون براى هر اسبى دو سهم منظور داشتند، مجموع سهام
یک هزار و هشتصد سهم شد. مجموعه سهامى که پیامبر (ص) در نطاة و شقّ به مسلمانان اختصاص دادند به صورت مشاع و مشترک بود و مفروز و مجزى نبود. براى هر صد نفر سرپرستى معین شده بود که او در آمد و محصول غله را میان افراد خود تقسیم مىکرد، چنانکه در مورد غنایم شقّ و نطاة. از جمله سرپرستان و رؤساى مسلمانان در شقّ و نطاة: عاصم بن عدى، و على بن ابى طالب (ع)، و عبد الرحمن بن عوف، و طلحة بن عبد الله بودند و براى بنى ساعده و بنى نجار هم سرپرستى تعیین شده بود. خاندان حارثة بن حارث و خاندانهاى اسلم و غفاره و بنى سلمه هم که عده زیادى بودند و معاذ بن جبل سرپرستى ایشان را بر عهده داشت.
عبیده هم که مردى از یهود بود سهمى داشت، و سهم اوس، و سهم بنى زبیر، و سهم اسید بن حضیر، و سهم بلحارث بن خزرج که سرپرستى آن را عبد الله بن رواحه عهدهدار بود. سهم بیاضه را به فروة بن عمرو سپردند، و سهم ناعم. مجموعه این سهام هیجده سهم مشاع و مشترک در مورد غنایم شقّ و نطاة بود که معمولا سرپرستان محصول را مىگرفتند و میان افراد خود تقسیم مىکردند، البته هر کسى مىتوانست سهم خود را بفروشد و این کار جایز بود.
چنانکه رسول خدا (ص) سهم مردى از بنى غفار را از غنایم خیبر در مقابل پرداخت دو شتر خریدارى فرمود، و بعد هم به او گفتند: مىدانم آنچه را که از تو گرفتهام بهتر از بهائى است که پرداختهام، و آنچه پرداختهام شاید کم ارزشتر از آن باشد، اگر مىخواهى معامله کن و اگر نمىخواهى مال خودت را نگهدار! و مرد غفارى بهاى سهم خود را گرفتهام بهتر از بهائى است که پرداختهام، و آنچه پرداختهام شاید کم ارزشتر از آن باشد، اگر مىخواهى معامله کن و اگر نمىخواهى مال خودت را نگهدار! و مرد غفارى بهاى سهم خود را گرفت. عمر بن خطاب هم سهمى از پیامبر (ص) خرید، و هم از سهم رفقاى خودش که صد نفر بودند مىگرفت. سهمى که عمر خرید از اوس بود و به سهم لفیف معروف بود که در ملک عمر قرار گرفت. محمد بن مسلمه هم از سهم اسلم چند سهم خرید.
گویند، افراد قبیله اسلم هفتاد و چند نفر و افراد قبیله غفار بیست و چند نفر و جمعا صد نفر بودند. و هم گفتهاند که اسلمىها یکصد و هفتاد و چند نفر، و غفارىها بیست و چند نفر و جمعا دویست نفر بودهاند. و دویست سهم داشتهاند، و گفتار اول در نظر ما استوارتر است.
چون پیامبر (ص) خیبر را گشود یهودیان پیش آن حضرت آمدند و گفتند: اى محمد، ما صاحبان نخلستان و آشنا به فنون خرما دارى هستیم. پیامبر (ص) با آنها قرار گذاشتند که در پرورش و کشاورزى نخل و زراعتهاى دیگر اقدام کنند، و در عوض سهمى از خرما و کشاورزى ببرند. آنها زیر درختان خرما کشاورزى مىکردند، و پیامبر (ص) فرمود: من شما را در این سرزمین مستقر مىسازم. آنها در تمام مدت عمر حضرت ختمى مرتبت و خلافت ابو بکر
و اوایل خلافت عمر همانجا بودند.
پیامبر (ص) عبد الله بن رواحه را براى تخمین میزان خرما و بررسى آن اعزام مىفرمود، و او بررسى مىکرد و میزان خرما را تخمین مىزد و مىگفت: اگر دلتان مىخواهد خودتان عهدهدار چیدن خرما بشوید و نیمه ما را تضمین کنید که بپردازید، و اگر مىخواهید ما جمع مىکنیم و نیمه شما را تضمین مىکنیم. عبد الله بن رواحه میزان خرما را چهل هزار بار شتر تخمین زده بود. یهودیها براى او مقدارى از زر و زیورهاى زنان را جمع کرده و گفتند، اینها از تو باشد و در تقسیم خرما بیشتر گذشت کن. عبد الله بن رواحه گفت: اى گروه یهود، با اینکه در نظر من شما از بدترین خلق خدایید مع ذلک این موضوع سبب نمىشود که من نسبت به شما ستم و اجحافى روا دارم. گفتند، در مقابل این دادگرى است که آسمان و زمین پا بر جا و استوار مىماند. عبد الله بن رواحه همچنان بر این کار بود و میزان خرما را تخمین مىزد، و چون در جنگ مؤته شهید شد، پیامبر (ص) ابو الهیثم بن تیّهان را بر این کار گماردند، و هم گفتهاند، جبار بن صخر را. او هم همچنان رفتار مىکرد که عبد الله بن رواحه. و نیز گفته شده است که پس از عبد الله بن رواحه کسى که عهدهدار این کار شد، فروة بن عمرو بود.
گویند، پس از این قرارداد که نیمى از محصل به یهودیان تعلق مىگرفت مسلمانان به زراعت و سبزیکارى آنها تجاوز مىکردند، و یهود از این بابت به رسول خدا (ص) شکایت بردند. پیامبر (ص) خالد بن ولید و یا عبد الرحمن بن عوف را احضار کرده و دستور دادند تا مردم را در مسجد فرا خوانند و بگویند: کسى جز مسلمان به بهشت وارد نخواهد شد. مردم جمع شدند و پیامبر (ص) برخاستند و پس از حمد و ثناى خداوند فرمودند: یهودیان شکایت کردهاند که شما به سبزهزارها و مزارع ایشان تجاوز مىکنید، در صورتى که ما به ایشان در مورد خونها و اموالشان امان دادهایم و معاهده بستهایم، همچنین درباره زمینهاى آنها که در دست خودشان باقى مانده است پیمان بستهایم و با آنها معامله کردهایم و نمىتوان اموال کسانى را که با آنها پیمان داریم تصرف کنیم مگر در مقابل حق. پس از آن مسلمانان هیچ چیز از یهودیان نمىگرفتند مگر اینکه پول آن را پرداخت مىکردند، و چه بسا یهودیان به مسلمانان مىگفتند این سبزى را مجانى به شما مىدهیم! و آنها بدون پرداخت قیمت از پذیرش آن خوددارى مىکردند.
واقدى گوید: در مورد کتیبه و غنایم آن مطالب مختلف براى ما نقل کردهاند، برخى مىگویند کتیبه ملک خالص و ویژه پیامبر (ص) است زیرا مسلمانان براى فتح آن جنگى نکردند و اسبى و مرکوبى نراندند.
عبد الله بن نوح، از قول ابن غفیر، و موسى بن عمرو بن عبد الله رافع، از بشیر بن یسار، و
ابراهیم بن جعفر، از قول پدرش برایم نقل کردند که ایشان همگى بر همین عقیده بودند. برخى هم مىگفتند که کتیبه خمس رسول خدا بود از مجموع غنایم شقّ و نطاة.
قدامة بن موسى، از ابى بکر بن محمد بن عمرو بن حزام برایم نقل کرد که گفته است:
عمر بن عبد العزیز در هنگام خلافتش به من نوشت که درباره کتیبه براى من تحقیق کن. گوید:
من از عمره دختر عبد الرحمن پرسیدم، او گفت: هنگامى که رسول خدا (ص) با فرزندان ابى- الحقیق یهودى صلح کرد، نطاة و شقّ و کتیبه را به پنج بخش تقسیم فرمود، و کتیبه هم جزئى از آن بود. آنگاه پیامبر (ص) پنج مهره انتخاب کرد و یکى از آنها را نشانه گذاشت و فرمود: هر قرعهاى که به این مهره باشد از آن خداست. و سپس عرضه داشت: پروردگارا، سهم خودت را در کتیبه قرار بده. و اولین قرعهاى که کشیدند به نام کتیبه در آمد. بنابر این کتیبه در واقع خمس و از آن رسول خدا (ص) بود، و حال آنکه سهمهاى دیگر بى نام و نامشخص و به صورت مشاع بود و شامل هیجده سهم بود. ابو بکر مىگوید: من، پاسخ عمر بن عبد العزیز را همین طور نوشتم.
ابو بکر بن ابى سبره، از قول ابو مالک، از قول حزام بن سعد بن محیّصه برایم نقل کرد که گفت: چون سهم رسول خدا (ص) از غنایم مشخص شد، بقیه سهام که چهار پنجم بود از منطقه شقّ و نطاة و به صورت مشاع بود.
عبد الله بن عون، از ابو مالک حمیرى، از سعید بن مسیّب، و همچنین محمد بن عبد الله از زهرى برایم روایت کردند: کتیبه خمس رسول خدا (ص) بود، و آن حضرت به هر کس خوراکى لطف مىکردند و خرجى مىپرداختند از در آمد آن بود. واقدى مىگوید: در نظر من هم این مسأله ثابت است که کتیبه خمس رسول خدا (ص) بوده، و آن حضرت شقّ و نطاة را در سهام مسلمانان قرار داده بود، و هرگز از محصول و درآمد آنها چیزى به کسى نبخشیدهاند، حال آنکه همواره از درآمد و محصول کتیبه انفاق مىفرمود.
محصول خرماى کتیبه هشت هزار بار خرما بود که چهارهزار بار آن به یهودیان تعلق مىگرفت، و در زمینهاى آن جو نیز کاشته مىشد که میزان آن به سه هزار کیلو مىرسید که نیمى از آن متعلق به یهود بود و یک هزار و پانصد کیلوى دیگر سهم رسول خدا (ص). هستههاى خرما هم در کتیبه گاه هزار کیلو بود که نیمى از آن به رسول خدا (ص) تعلق داشت(15) پیامبر (ص) از
همه این محصولات به مسلمانان عطا مىفرمود.
سهام عمده کتیبه به این شرح بود: خمس رسول خدا (ص)، سهم سلالم، دو سهم دیگر از جاسمین، دو سهم براى زنان، دو سهم از مقسم که یهودى بود، دو سهم از عوان، یک سهم از غریث، و یک سهم از نعیم و مجموعا دوازده سهم بود.
میزان خواربارى که رسول خدا (ص) از درآمد کتیبه به همسران و وابستگان خویش عطا فرمود
پیامبر (ص) براى هر یک از همسران خود هشتاد بار خرما، و بیست بار جو عنایت فرمود.
به عباس بن عبد المطلب دویست بار خرما داد. به فاطمه و على (ع) مجموعا سیصد بار خرما و جو اختصاص داد که از این مقدار هشتاد و پنج بار آن جو بود و از مجموع سیصد بار دویست بار از فاطمه و بقیه از على (ع) بود. به اسامة بن زید یکصد و پنجاه بار لطف فرمود که چهل بار جو و پنجاه بار هسته خرما و بقیهاش خرما بود. به امّ رمثه دختر عمر بن هاشم بن مطلب پنج بار جو، و به مقداد بن عمرو پانزده بار جو عطا فرمود.
موسى بن یعقوب، از قول عمه خود نقل مىکرد که مادرش مىگفته است: سهم خوراکى مقداد بن عمرو از خیبر را که پانزده بار گندم بود به معاویة بن ابى سفیان به هزار درهم فروختیم.
بسم الله الرحمن الرحیم(16)، این صورت غنایمى است که پیامبر (ص) به اشخاص مختلف عطا فرموده است: براى ابو بکر بن ابى قحافه یکصد خروار، براى عقیل بن ابى طالب یکصد و چهل خروار، براى فرزندان جعفر بن ابى طالب پنجاه خروار، براى ربیعة بن حارث یکصد خروار، براى ابو سفیان بن حارث بن عبد المطّلب یکصد خروار، براى صلت بن مخرمة بن مطلب سى خروار، براى ابو نبقه پنجاه خروار، براى رکانة بن عبد یزید پنجاه خروار، براى قاسم بن مخرمة بن مطلب پنجاه خروار، براى مسطح بن اثاثة بن عبّاد و خواهرش هند سى خروار، براى صفیّه دختر عبد المطّلب چهل خروار، براى بحینه دختر حارث بن مطلب سى خروار، براى ضباعه دختر زبیر بن عبد المطلب چهل خروار، و براى حصین، و خدیجه، و هند بن عبیدة بن حارث صد خروار، براى ام حکم دختر زبیر بن عبد المطّلب سى خروار، براى ام هانى دختر ابى طالب چهل خروار، براى جمانه دختر ابى طالب سى خروار، براى ام طالب دختر ابى طالب سى خروار، براى قیس بن مخرمة بن مطّلب پنجاه خروار، براى ابو ارقم پنجاه خروار، براى
عبد الرحمن بن ابى بکر چهل خروار، براى ابى بصره چهل خروار، براى ابن ابى حبیش سى خروار، براى عبد الله بن وهب و دو پسرش پنجاه خروار که چهل خروار آن براى دو فرزندش بود، براى نمیله کلبى از بنى لیث پنجاه خروار، براى امّ حبیبه دختر جحش سى خروار، براى ملکان بن عبده سى خروار، براى محیصة بن مسعود سى خروار. همچنین پیامبر (ص) وصیت و توصیه فرمود که از بخشى از خمس محصول خیبر براى رهاویین(17) معادل صد خروار، و براى دارّیین هم معادل صد خروار منظور گردد. گروه دارّیین ده نفر بودند که از شام پیش پیامبر (ص) آمده بودند، اسامى ایشان چنین است: هانى بن حبیب، فاکه بن نعمان، جبلة بن مالک، ابو هند بن برّ، برادر او طیّب بن برکه پیامبر (ص) نام او را عبد الله گذاشتند، تمیم بن اوس، نعیم بن اوس، یزید بن قیس، عزیز بن مالک که پیامبر (ص) او را عبد الرحمن نامیدند، و برادرش مرة بن مالک، و براى اشعرىها معادل صد خروار وصیت فرمود.
عبد الوهاب بن ابى حیّه با اسناد خود از عبید الله بن عبد الله بن عتبه برایم نقل کرد که گفت: رسول خدا (ص) وصیتى نفرمود مگر به سه چیز: براى دارّیین معادل صد خروار، و براى اشعرىها معادل صد خروار، و براى رهاویّین معادل صد خروار. همچنین وصیت فرمود که سپاه اسامة بن زید حتما حرکت کند، و پیامبر (ص) براى او پرچمى بسته بودند که به محل کشته- شدن پدرش حرکت کند. و نیز وصیت فرمود که اجازه داده نشود در جزیرة العرب دو دین باقى بماند.
گویند، رسول خدا (ص) با جبرئیل درباره تقسیم خمس خیبر رایزنى فرمود. جبرئیل به آن حضرت گفت که آن را میان بنى هاشم و بنى مطّلب و بنى عبد یغوث تقسیم فرماید.
معمر، از قول زهرى، از سعید بن مسیّب، از جبیر بن مطعم برایم نقل کرد که: پس از اینکه پیامبر (ص) سهم خویشاوندان خود از بنى هشام، و بنى مطّلب را تقسیم فرمود، من و عثمان بن عفّان به راه افتادیم و به حضور رسول خدا (ص) رسیدیم و گفتیم: اى رسول خدا، ما منکر فضل و برترى برادران خود از بنى مطّلب نیستیم چه، خداوند متعال شما را از ایشان برگزیده است، ولى ملاحظه مىفرمایید که ما و ایشان نسبت به شما در یک مرحله هستیم چطور شد که به آنها عنایتى فرمودید و ما را در نظر نگرفتید؟ رسول خدا (ص) فرمودند: فرزندان مطلب در جاهلیت و اسلام از من جدا نشدند، با ما به دره ابى طالب آمدند، وانگهى بنى هاشم و بنى مطلب یکى هستند، و پیامبر (ص) انگشتان دستهاى خود را براى تأیید داخل یک دیگر کردند.
گویند، عبد المطلب بن ربیعة بن حارث مىگفت: عباس بن عبد المطّلب، و ربیعة بن حارث با یک دیگر ملاقات کردند، و گفتند: چه خوب است که این دو پسر- یعنى من و فضل بن عباس- را به حضور رسول خدا (ص) بفرستیم و آن دو با پیامبر (ص) مذاکره کنند بلکه آن دو را متصدى این صدقات بفرماید، البته مشروط بر اینکه آن دو هم ماند دیگران آنچه لازم است پرداخت کنند و بهرهاى هم ببرند. گوید: من و فضل را فرستادند و ما بیرون آمدیم و به حضور رسول خدا (ص) رسیدیم و پیش از آمدن آن حضرت به خانه، ما مقابل حجره زینب ایستاده بودیم. پیامبر (ص) دست بر دوش ما نهاد و فرمود: آنچه در دل دارید بگویید! چون وارد خانه شدند آن دو، مطلب را گفتند و اظهار داشتند: آمدهایم که ما را امیر و متصدى این صدقات کنید، آنچه که باید به مردم بپردازیم خواهیم پرداخت، و هر چه آنها سهم داشته باشند ما هم براى خرج خود برداریم. پیامبر (ص) سکوت کرد و مدتى سقف خانه را نگریست آنگاه روى به ما آورد و فرمود: صدقه بر محمد و آل محمد روا نیست، صدقه مثل چرک زیادى مردم است، [یعنى صدقه مانند چرک و کثافتى است که مردم از تن مىشویند]. آنگاه فرمود: محمیة بن جزء زبیدى و ابو سفیان بن حارث بن عبد المطّلب را فراخوانید. و چون آن دو آمدند به محمیه فرمود:
دخترت را به همسرى فضل در آور! و به ابو سفیان بن حارث هم فرمود: دخترت را به همسرى عبد المطّلب بن ربیعه در آور! آنگاه به محمیه فرمود: مهریه هر دو را از در آمد خمس که در دست تو است بپرداز! و محمیه ناظر خرج خمس بود.
ابن عباس مىگوید: عمر هم در دوره خلافت خود ما را فرا خواند و گفت، حاضرم از در آمد خمس دختران شما را عروس کنم، و هم تعهد کرد که از آن در آمد به افراد معیل کمک کند و وام وامداران را بپردازد. ما حاضر نشدیم و گفتیم: تمام خمس را به خود ما واگذار کن! او هم این پیشنهاد را نپذیرفت.
مصعب بن ثابت، از یزید بن رمان، از عروة بن زبیر برایم نقل کرد: ابو بکر، و عمر، و على (ع) این دو سهم را اختصاصا به مصارف یتیمان و بینوایان مىرساندند. برخى هم گفتهاند به مصرف خرید اسلحه و ساز و برگ مىرسید. سهمیه محصولات کشاورزى طبق واحد وزن رسول خدا (صاع) سنجیده مىشد، و به روزگار ابو بکر و عمر و عثمان و معاویه هم همچنان با همان واحد اندازهگیرى مىشد، ولى در روزگار یحیى بن حکم به واحد وزن چیزى برابر یک ششم مدّ افزودند، و از آن پس با این واحد اندازهگیرى و پرداخت مىشد، ابان بن عثمان هم چیزى بر این واحد وزن افزود و با واحد تازه، اندازهگیرى و پرداخت مىشد.
به روزگار رسول خدا (ص) و مدت خلافت ابو بکر هر کس از سهامداران که مىمرد یا
کشته مىشد سهمش به وارثان او مىرسید. چون عمر بن خطاب به خلافت رسید، سهم هر کس را که مرده بود مىگرفت و به ورّاث او نمىداد، چنانکه سهم زید بن حارثه و جعفر بن ابى طالب را تصرف کرد و با آنکه على بن ابى طالب (ع) در این مورد با او صحبت کرد، نپذیرفت. عمر سهم صفیه دختر عبد المطّلب را هم تصرف کرد، زبیر در این مورد با او صحبت کرد و خشمگین شد امّا عمر نپذیرفت، و چون زبیر اصرار کرد، عمر گفت: قسمتى از آن را به تو خواهم پرداخت. زبیر گفت: حتى یک دانه خرماى آن را هم به ورّاث آنها خوددارى کرد.
سهم حضرت فاطمه (ع) را هم پرداخت نکرد و با وجود آنکه در این مرود با او مذاکره شد، او نپذیرفت. فقط نسبت به ورّاث همسران رسول خدا (ص) اجازه مىداد که هر کارى مىخواهند بکنند، بفروشند یا به دیگرى ببخشند. چنانکه وقتى زینب دختر جحش درگذشت، سهم او را به وارثش واگذاشت و فقط در مورد همسران رسول خدا (ص) بود که وارثان ایشان سهام را به ارث مىبردند و در مورد هیچ کس دیگر چنین اجازهاى نداد. همچنین عمر اجازه نداد که کسى سهم خود را بفروشد، و مىگفت: این چیزى است که وقتى دارنده آن مىمیرد حق او نیز از بین مىرود، پس چگونه فروش آن توسط ورثه جایز است؟ و همان طور که گفته شد فقط در مورد همسران رسول خدا (ص) آنها را آزاد گذاشته بود که هر طور مىخواهند عمل کنند.
چون عثمان به خلافت رسید، در این مورد با او صحبت کردند و او سهم اسامه را رد کرد، ولى در مورد دیگران نپذیرفت. زبیر در مورد سهم مادرش صفیّه با عثمان صحبت کرد ولى او نپذیرفت و از مسترد داشتن آن به زبیر خوددارى کرد و گفت: وقتى در این براه با عمر صحبت مىکردى من هم حاضر بودم، و عمر نپذیرفت و سرانجام با پرداخت قسمتى از آن موافقت کرد.
من هم قسمتى از آن را حاضرم به تو پرداخت کنم. دو سوم آن را مىدهم و یک سوم آن را نگاه مىدارم. زبیر گفت: نه به خدا قسم حتى براى یک دانه خرماى آن راضى نیستم، یا همه آن را بده و یا همه را براى خودت نگهدار.
شعیب بن طلحة بن عبد الله بن عبد الرحمن بن ابى بکر، از قول پدرش برایم نقل کرد که گفت: چون ابو بکر مرد، فرزندان او سهم او را از محصول خیبر به ارث مىبردند، و در تمام مدت خلافت عمر و عثمان صد خروار سهم ابو بکر را دریافت مىکردند. همچنین همسران او ام رمان دختر عامر بن عویمر کنانى، و حبیبه دختر خارجة بن زید بن ابى زهیر سهم الارث خود را دریافت مىکردند. این موضوع تا زمان عبد الملک یا بعد از او ادامه داشت و بعد قطع شد.
ابو عبد الله واقدى مىگوید: از ابراهیم بن جعفر درباره اشخاصى که رسول خدا (ص) از
خمس خیبر به آنها چیزى بخشیده بودند پرسیدم، گفت: از هیچ کس بهتر از من نمىتوانى این سؤال را بکنى، هر چیزى که پیامبر (ص) به هر کسى بخشیده بود در طول زندگى او ادامه داشت و بعد هم وارثان او آن را به ارث مىبردند و مىتوانستند محصول خود را بفروشند و یا به دیگران ببخشند. این وضع در تمام دورههاى خلافت ابو بکر و عمر و عثمان ادامه داشت. گفتم این موضوع را از چه کسى شنیدهاى؟ گفت: از پدرم و دیگر خویشاوندانم. گوید: این مطلب را براى عبد الرحمن بن عبد العزیز گفتم، او گفت: کسى که مورد اعتماد است به من گفت: هر گاه کسى مىمرد عمر سهم او را تصرف مىکرد، حتى در مورد همسران پیامبر (ص) هم همین طور رفتار کرد. چنانکه وقتى زینب دختر جحش در سال بیستم هجرت در خلافت عمر درگذشت سهم او را تصرف کرد. با او در این باره صحبت کردند و او از تسلیم آن به وارثان زینب خوددارى کرد. عمر مىگفت: این سهمیه مربوط به مدت زندگى شخص است و همین که او مرد وارثان او حقى ندارند. گوید: این مسأله در زمان خلافت عمر همینطور بود تا عثمان به خلافت رسید.
پیامبر (ص) سهمى براى زید بن حارثه از خیبر قرار داده بودند ولى در این مورد نوشتهاى در دست نبود. چون زید مرد، رسول خدا (ص) سهمیه او را براى اسامة بن زید تعیین فرمودند.
گوید: به عبد الرحمن بن عبد العزیز گفتم: بعضى مىگویند که اسامة بن زید در این مورد با عمر و عثمان گفتگو کرده و عمر از پذیرش تقاضاى او خوددارى کرده بود. گفت: چنین نیست، بلکه همان طورى است که من به تو گفتم.
1) خیبر، نام دهکده و سرزمینى در هشت منزلى مدینه در راه شام است. (معجم البلدان، ج 3، ص 495).
2) وطیح، از حصارهاى بزرگ خیبر است که به نام وطیح بن مازن نامگذارى شده است. (وفاء الوفا، ج 2، ص 392).
3) عصر، نام کوهى است میان مدینه و فرع. (وفاء الوفا، ج 2، صفحات 392 و 346).
4) صهباء، جایى است که میان آن و خیبر صحرایى است. (معجم البلدان، ج 5، ص 401).
5) سریر، نام دشتى نزدیک به خیبر است. (وفاء الوفا، ج 2، ص 322).
6) خرصه، نام یکى از دژهاى خیبر است. (سیرة الحلبیه، ج 2، ص 158).
7) شقّ و نطاة، نام دو قلعه از قلاع خیبر است. (منتهى الارب).- م.
8) رجیع، صحرایى در نزدیکى خیبر است. (وفاء الوفا، ج 2، ص 315).
9) کبیس، نوعى از خرماست. (قاموس المحیط، ج 2، ص 73 و 245).
10) حیفاء یا حفیاء، موضعى نزدیک مدینه است. (وفاء الوفا، ج 2، ص 292).
11) ذو الرقیبه، نام کوهى است مشرف بر خیبر. (معجم البلدان، ج 4، ص 274).
12) در تاریخ ابن کثیر به نقل از واقدى، نام این دهکده سموان آمده است. (البدایة و النهایة، ج 4، ص 198).
13) ابى اللّحم، از قبیله غفار است و چون از خوردن گوشت خوددارى مىکرد، و از آن نفرت داشت، به این لقب معروف شد. (منتهى الارب).- م.
14) سوره 48، بخشى از آیه 20.
15) دانه خرما به مصرف خوراک دامها مىرسیده و گاهى هم پس از دستاس و خمیر کردن، با مقدارى آرد به مصرف خوراک انسان مىرسید.- م.
16) قاعدتا باید از اینجا چیزى حذف شده باشد، از قبیل «صورت عهدنامه»، «فرمان پیامبر» و ….- م.
17) رهاویین، منسوب به رهاوه یکى از قبایل یمن است. (شرح أبى ذر، ص 350).
