سومین درس اخلاقی عظیمی که پیمبر (ص) در مدرسه حدیبیه القاء فرمود درس حلم و بردباری بود، و بارزترین صحنه تجلی حلم پیمبر (ص) دربرخورد با اعتراض شدید و برخورد جسورانه نسبت به برخی از موارد و مواد پیمان صلح حدیبه بود: اعتراضی که از کوته نظری و بقایای اخلاق جاهلی مایه میگرفت، و عمر را فرصت نمیداد تا بیندیشد که اگر موضوع را با میزان عقل بسنجیم
شک نیست که عقل عمر در جنب عقل پیمبر (ص) چیزی در حدود صفر بود، و اگر از جهت دین در نظر آوریم محتاج به بیان نیست که دلسوزی آورنده دین از دلسوزی عمر نسبت بدین بیشتر است! و جای تعجب است که عمر در اعتراض خود میگوید: چرا باید در دین خود تن به پستی دهیم!
مهمترین نقطهای که عمر آن را مورد اعتراض قرار داده و پیرامون آن جنجال و آشوب برانگیخته بود، تعهد پیمبر (ص) دائر بر این بود که اگر یکی از ابناء قریش به پناه پیمبر (ص) آید، اگرچه مسلمان باشد، او را بقریش بازگرداند، ولی قریش متعهد نباشند که اگر مسلمانی به پناه ایشان درآید او را به پیمبر (ص) بازگردانند.
ولی پیمبر (ص) با روش حکمتآمیز خود، و با استفاده از منطق سلیم ابرهای شک و اعتراضی را که در اذهان و نفوس معترضین نزدیک بین سایه افکنده بود، پراکنده ساخت، و در توضیح آثار سودمند همین شرط، که بنظر ایشان ناپسند میآمد، فرمود:
اما فردی از ایشان که بخواهد بما ملحق شود، پس خدای تعالی بزودی برای او و برای ما راه نجاتی قرار خواهد داد، و اما فردی از ما که بسوی ایشان بگرود، پس خدا او را از رحمت خود و حوزه مسلمین دور کناد زیرا چنین کسان بزیستن در جمع کافران وپیوستن به ایشان شایستهترند.
این بیان از جانب پیمبر (ص) تفسیر واقعی و معقولی بود، که افکار پریشان را بسامان آورد، و حتی عمر بن الخطاب را، که سرسخت ترین معترضین بود، ساکت و قانع ساخت، و بخبط و خطای خود معترف کرد.
بیگمان این، درس مهمی است که پیمبر (ص) در مدرسه حدیبیه عملا آن را به اصحاب القاء فرموده است، تا در اثناء حالت انفعال و هیجان احساسات نتیجهگیری نکنند و در تفسیر امور شتاب نگیرند، زیرا نیتجهگیری در چنین حالت ذهن را به انحراف میکشد، همانطور که شتابزدگی بعضی از مسلمین در تفسیر قبول این شرط از جانب پیمبر (ص) ایشان را بخطا سوق داد، و به این نتیجه غلط منتهی ساخت که این اقدام، عزت و کرامت مسلمین و احترام دینشان را
کاهش میدهد، و صاحبان چنین تفکر زمانی بخطای نتیجهگیری خود واقف شدند که پیمبر (ص) با منطق عقل – و نه احساسات – به ایشان تفهیم کرد که قبول این شرط نه تنها از عزت و کرامت مسلمین نمیکاهد، بلکه قوت و شکوه اسلام و مسلمین را افزایش میدهد.
