رکن اول خاتمیت:‌انسان و اجتماع

مجموع بحثهای ما راجع به خاتمیت در چهار قسمت است و در واقع بحث ما چهار رکن و چهارپایه دارد. رکن اول و پایه‏ی اول آن انسان و اجتماع است‏ از این نظر که آیا انسان یک موجود ثابت و جامد و یکنواختی است، از نظر اخلاق، از نظر طرز تربیت و هم از نظر اجتماعی و تشکیلات اجتماعی؟ آیا انسان طرز زندگیش در تمام زمانها باید یک جور و یکنواخت باشد مانند زنبور عسل؟ یا بر عکس، انسان چه از نظر فردی و چه از نظر اجتماعی یک موجود متحول و متکامل و متغیری است؟ اگر انسان صددرصد موجود ثابتی باشد قوانین زندگی او هم باید صددرصد قوانین ثابت و لا یتغیری باشد؛ و اگر انسان یک موجود صددرصد متغیر و متحولی باشد عکس آن‏ قضیه می‏شود، هیچ قانون ثابتی نمی‏تواند داشته باشد، همیشه باید قوانینش‏ تغییر کند. یا آنکه فرض سومی هست که حقیقت همان است و آن اینکه‏ انسان دارای جنبه‏های ثابت و جنبه‏های متغیری است؛ از یک نظر باید از یک اصول ثابتی پیروی کند، ولی در قسمتهایی هم باید از اوضاع متغیری‏ تبعیت نماید. از این جهت درست مانند بدن انسان است که مجموعه‏ای از میلیاردها سلول است، قسمت اعظم آن سلولها دائما می‏میرند و نو می‏شوند ولی قسمتی از سلولها که سلسله اعصاب را تشکیل می‏دهند و فعالیتهای اصلی‏ بدن با آنها است ثابت و جاویدند. قوانین زندگی بشر همین طور است. اصول زندگی انسان، طرحهای اولی زندگی انسان که زمینه را برای تکامل او فراهم می‏کنند قوانین ثابت و لا یتغیری هستند ولی فروع زندگی انسان تغییرپذیر است.