دیگر از شعراى رسول خدا صلّى الله علیه و آله نابغه جعدى است. هو قیس بن عدىّ بن عدس بن ربیعة بن جعدة. و نام جعده، کعب است، هو کعب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور بن عکرمة بن حفصة بن قیس بن غیلان بن مضر، و کنیت او ابو لیلى است. شاعرى نامبردار است از جمله مخضرمیّین و به رسول خداى ایمان آورد، چنانکه- در جلد دویم از کتاب اول- در ذیل احوال نعمان بن منذر بدان اشارت شد، در زمان جاهلیّت بیشتر وقت انشاد شعر مىفرمود و چون مسلمانى گرفت سى (30) سال زبان از شعر ببست. ثمّ نبغ فیه بعد فقاله فقیل له النّابغة.
و نابغه جعدى از نابغه ذبیانى به سن اکبر است، چنانکه گوید:
الّا زعمت بنو اسد بانّى
الا کذبوا کبیر السّنّ فانى
و من یک سائلا عنّى فانّى
من الفتیان ایّام الختان
اتت مائة لعام ولدت فیه
و عشر بعد ذاک و حجّتان
و قد ابقت صروف الدّهر منّى
کما ابقت من السّیف الیمان
و قالت أمامة کم عمرت زمانة
و ذبحت من عنز على الاوثان
و لقد شهدت عکاظ قبل محلّها
فیها و کنت اعدّ ملفتیان
و المنذر بن محرّق فى ملکه
و شهدت یوم هجائن النّعمان
و عمرت حتّى جاء احمد بالهدى
و قرارع تتلى من القرآن
و لبست فى الاسلام ثوبا واسعا
من سیب لا حرم و لا منّان
و این منذر بن محرّق پدر نعمان، ملک حیره است- و ما شرح حال ایشان را در جلد دویم از کتاب اول رقم کردیم-. نابغه ندیم منذر بود و تا زمان عبد الملک بن مروان بزیست، دویست و بیست (220) سال و به روایتى دویست و سى (230) سال زندگانى یافت و این شعر از اوست:
لبست اناسا فافنیتهم
و افنیت بعد اناس اناسا
ثلثة اهلین افنیتهم
و کان الا له هو المستاسا
و عشت بعیشین انّ المنون
تلقّى المعایش فیها خساسا
فحینا اصادف غرّاتها
و حینا اصادف منها شماسا
و کنت غلاما اقاسى الحروب
و یلقى المقاسون منّى مراسا
و حمر من الطّعن غلب الرّقاب
کالاسد یفترسون افتراسا
شهدتهم لا ارجّى الحیاة
حتّى تساقوا بسمّ کیاسا
و شعث تطابق بالدّار عین
طباق الکلاب یطأن الهراسا
فلمّا دنون لجرس النّباح
لم یعرف الحىّ الّا التماسا
اضاءت لنا النّار وجها اغرّ
ملتبسا بالفؤاد التباسا
یضیء کضوء سراج السّلیط
لم یجعل الله فیها نحاسا
بآنسة غیر الف الفراق
و تخلط بالانس فیه شماسا
اذا ما الضّجیع ثنا عطفها
تثنّت و کانت علیه لباسا
و این شعر را نیز نابغه به حضرت رسول آمده، به عرض رسانید:
خلیلى غضّا ساعة و تهجّرا
و لو ما على ما احدث الدّهر ازدرا
و لا تجزعا انّ الحیوة قصیرة
فخفّا لروعات الحوادث اوقرا
و ان جاء امر لا تطیقان دفعه
فلا تجزعا ممّا قضى الله و اصبرا
أ لم تریا انّ الملامة نفعها
قلیل اذا ما الانس ولىّ فادبرا
تهیج اللّحاء و النّدامة ثمّ ما
تغیّر شیئا غیر ما کان قدّرا
أتیت رسول الله اذ قام بالهدى
و یتلو کتابا کالمجرّدة نیّرا
خلیلىّ قد لاقیت ما لم تلاقیا
و سیّرت فى الاحیاء ما لم تسیّرا
تذکّرت و الذّکرى تهیج لذى الهوى
و ما حاجة المحزون ان یتذکّرا
نداماى عند المنذر بن محرّق
ارى الیوم منهم ظاهر الارض مقفرا
کهولا و شبانا کانّ وجوههم
دنانیر ممّا شیف فى الارض قیصرا
و ما زلت اسعى بین باب و دارة
بنجران حتّى خفت ان اتنصّرا
لدى ملک من آل جفنة خاله
و جدّاه من آل امرئ القیس ازهرا
یدیر علینا کاسه و سواءه
مناصفة و الخضرمىّ المخضّرا
خینفا عراقیا و ریطا یمانیا
و معتصبا من مسک دارىّ اذفرا
و تیه علیها نشو ریح مریضة
قطعت بحرجوج مساندة القرى
خنوف مروح یعجل الورق بعد ما
تعرّس یشکو اهّة و تدمرا
هنگام انشاد این قصیده چون بدین شعر رسید:
بلغنا السّماء مجدنا و جدودنا
و انّا لنرجو فوق ذلک مظهرا(1)
رسول خدا فرمود: إلى أین یا ابا لیلى؟ قال: إلى الجنّة، قال: أجل إنشاء الله تعالى(2)
و چون قصیده را به پایان آورد پیغمبر دو کرّت فرمود: لا یفضّض الله فاک(3) و از این روى با کبر سن و چندان که پیر و فرتوت شد، هرگز دندانهاى او آسیب نیافت، و هرگاه دندانى افکند دندانى از نو برآورد، و این شعر از اوست:
و لا خیر فی حلم إذا لم یکن له
بوادر تحمی صفوه أن یکدّرا
و لا خیر فی جهل إذا لم یکن له
حلیم إذا ما أورد الأمر أصدرا
یک روز نابغه در مسجد الحرام درآمد در عهد امارت عبد الله بن زبیر، و این شعر بر او قرائت کرد:
حکیت لنا الصّدّیق لمّا ولیتنا
و عثمان و الفاروق فارتاح معدم
و سوّیت بین الخلق فى الحقّ فاستووا
فعاد صباحا حالک اللّیل مطلم
اتاک أبو لیلى تجوب به الدّجا
دجى اللّیل جوّاب الفلاة غشمشم
لتجنب منه جانبا دعدعت به
صروف اللّیالى و الزّمان المصمّم
عبد الله بن زبیر گفت: یا ابا لیلى تو را در مال الله دو حق است: نخست: حقّ ادراک صحبت رسول الله؛ و دیگر حق شرکت با مسلمانان در فىء ایشان، آنگاه دست نابغه را برگرفت و به دار النعم آورد و هفت شتر او را عطا کرد، و حملى بزرگ از گندم و تمر و جامه او را داد.
فقال النّابغة: أشهد لقد سمعت رسول الله یقول ما ولیت قریش فعدلت و استرحمت فرحمت و حدّثت فصدقت و وعدت خیرا فأنجزت فأنا و النّبیّون لها ضمین. یعنى: از رسول خداى شنیدم که فرمود: چون کسى از قریش حکومت یابد و
عدالت کند، و خواهنده را از رحمت دریغ ندارد، و چون حدیث کند سخن به کذب نراند، و با وعده خویش وفا فرماید، من و تمامت پیغمبران ضامن اصلاح أمر اوئیم.
وقتى چنان افتاد که نابغه با جماعتى از بنى عامر از بصره بیرون شدند، و زراعت گاهى را علف چر کردند، ابو موسى اشعرى که از قبل عثمان بن عفّان حاکم بلد بود جماعتى را فرستاد تا ایشان را طرد و منع کردند و نابغه را مأخوذ داشته به نزدیک ابو موسى بردند، ابو موسى نابغه را به تازیانهاى چند آسیب زد، نابغه این شعر انشاد کرد:
رایت البکر بکر بنى ثمود
و انت اراک بکر الاشعرینا
فان یکن ابن عفّان امینا
فلم یبعث لک البرّ الامینا
فیا قبر النّبىّ و صاحبیه
الا یا غوثنا لم تسمعونا
الا صلّى الهکم علیکم
و لا صلّى على الأمراء فینا
گویند: وقتى نابغه آن هنگام که معاویه سفر کوفه کرد بر وى درآمد و در پیش روى او بایستاد و این شعر بگفت:
أ لم یأت أهل المشرقین رسالتى
و انّى نصیح لا یبیت على عتب
ملکتم فکان الشّرّ آخر عهدکم
لئن لم تدکککم حلوم بنى حرب
معاویه در خشم شد و مروان بن الحکم را فرستاد تا اهل و مال نابغه را مأخوذ داشت، این ببود تا وقتى نابغه بر معاویه درآمد و مروان و عبد الله بن عامر در نزد او بود، این شعر بخواند:
امن راکب یأتى ابن هند بحاجتى
على النّاى و الانباء تنمى و تجلّب
و یخبر عنّى ما أقول ابن عامر
و نعم الفتى یاوى الیه المصعّب
فان تأخذوا اهلى و مالى بضنّة
فانّى لاحرار الرّجال مجرّب
صبور على ما یکره المرء کلّه
سوى الظّلم انّى ان ظلمت سأغضب
معاویه به جانب مروان نظرى افکند، و گفت: چه مىاندیشى؟ گفت: در خاطر دارم که شىء از مال او مسترد نکنم، معاویه گفت: سخت سهل بر تو مىآید که نابغه گوشه گیرد و مرا هجا گوید و کلمات او در عرب پراکنده شود، آنچه از او مأخوذ داشتهاى بىکسر و نقص بازده.
و دیگر از اشعار اوست که بر ضجیع خویش هنگامى که به غزا مىرفت انشاد
کرده:
شطّ المزار و فاتت زینب الرّجلا
و الیاس قد یصرم الحاجات و الخللا
یا بنت عمّى کتاب الله اخرجنى
کرها و هل امنعنّ الله ما فعلا
فان رجعت فربّ الناس یرجعنى
و ان هلکت فعفّى و ابتغى بدلا
ما کنت اعرج او اعمى فیعذرنى
أو زارعا من ضنى لم یستطع حولا
باتت تذکّرنى بالله قاعدة
و الدّمع ینهل من شأنینها سیلا
و این شعر نیز از اوست:
المرء یهوى ان یعیش
و طول عمر قد یضرّه
و تتابع الایّام حتّى
ما یرى شیئا یسرّه
تفنى بشاشته و یبقى
بعد حلو العیش مرّه
و هم این شعر نابغه جعدى راست:
أ لم یأتها انّ قلبى صحا
و اقصر عن نصب منصب
اذا مسّه الضّرّ لم یکتئب
و ان مسّه الخیر لم یعجب
و بعض الاخلّاء عند البلاء
و الجهد اروغ من ثعلب
اراکم اناسا و هى عظمکم
و من ذا یعیش و لم ینکب
و یخبرکم انّه ناصح
و فى نصحه حمة العقرب
و نیز نابغه فرماید:
دار قومى قبل ان یدرکهم
عنت الدّهر و عیش ذو خبل
إذ هم من خیر حىّ سوقة
وطئوا الارض بسهل او جبل
انکرتنى الیوم و استنکرتها
خلّة لى ان رأت جسمى نحل
و رأت رأسى علاه شمط
بعد وحف کالعناقید و جل
سالتنى جارتى عن امّتى
و اذا ما عیّ ذو لبّ سال
سالتنى عن اناس هلکوا
شرب الدّهر علیهم و اکل
و ارانى طربا فى اثرهم
طرب الواله او کالمختبل
أکره الغدر و لا افعله
و اخو الغدر إذا همّ فعل
خشیة الله و انّى رجل
انّما ذکرى کنار بقبل
و هم این شعر از اوست:
الا ایّها الباکى لاحداث دهره
تجمّل على ما یحدث الدّهر و اصبر
و ان انت تم تصبر لما کان جائیا
فان کان تنکیرا لدیک فنکرّ
و نیز از اشعار اوست:
و کم من أخی عیلة مقتر
تأتّى له المال حتّى انجبر
و آخر قد کان جمّ الغنا
أتته الحوادث حتّى افتقر
و کم غائب کان یخشى الرّدى
فآب و أردى الّذی فی الحضر
و للصّمت أفضل من حینه
من القول فی خطل أو حذر
علیک من أمرک ما تستطیع
و ما لیس یعنیک منه فذر
و ما البغى إلّا على أهله
و ما النّاس إلّا کهذا الشّجر
ترى الغصن فی عنفوان الشّباب
یهتزّ فی بهجة قد نضر
زمانا من الدّهر ثمّ التوى
فعاد إلى صفرة فانکسر
و بین الفتى یعجب النّاظرین
مال على عطفه فانقعر
فأحمد ربّی بإحسانه
إلیّ و أشکر فیمن شکر
هدانی بنعمته للهدى
و شقّ المسامع لی و البصر
و أحسن ربّی فیما مضى
و أرجو المعافاة فیما غبر
و هم این شعر نابغه جعدى راست که اقرار به توحید و بعثت کند:
الحمد لله لا شریک له
من لم یقلها فنفسها ظلما
المولج اللّیل فى النّهار و فى
النّهار لیلا یفرّج الظّلما
الخافض الرّافع السّماء على
الارض لم یبن تحتها دعما
ثمّ عظاما اقامها عصب
ثمّة لحما کساه فالتحما
ثمّ کسى الرّأس و العواتق
ابشارا اذا تحاله ادما
من نطفة قدّها مقدّرها
یخلق منها الأبشار و النّسما
و اللّون و الصّوت و المعایش
و الارزاق شتّى و فرّق الکلما
ثمّة الأبدان ثمّ یجمعکم
و الله جهدا شهادة قسما
فائتمروا الان ما بدا لکم
و اعتصموا ما وجدتم عصما
فى هذه الارض و السّماء و لا
عصمة منه الّا لمن عصما
یا أیّها النّاس هل ترون إلى
فارس صارت وجدها رغما
أمسوا عبیدا یرعون مائکم
کأنّها کان ملکها حلما
من سبا الحاضرین مارب إذ
یبنون من دون سبیله العرما
تفرّقوا فى البلاد فاغترفوا
الهون و ذاقوا البؤس و العدما
و بدّلوا السّدر و الاراک به
بالخمط و البنیان قد هدما
و هم از اشعار نابغه جعدى است:
جزى الله عنّا رهط قوّة نصرة
و قوّة إن بعض الفعال تزلّج
هم الیوم أدبار الملوک ملوکنا
فعالا و مجدا غیر أن لم یتوّجوا
خلا الخزى عن حدّ الوجوه فاسفرت
و کانت علیها هبوة ما تبلّج
تدارک مروان بن مرّة رکضهم
بقارة أهوى و الجوانح تحلج
بارعن مثل الطّود تحسب أنّهم
وقوف لجاح و الرّکاب تهملج
تبیت إذا جاء الصّباح نساءهم
تشدّد خالات الدّروع و تسرج
و نیز نابغه گوید:
فتى کان فیه ما یسرّ صدیقه
على أنّ فیه ما یسوء الاعادیا
فتى کمّلت أخلاقه غیر أنّه
جواد فما یبقى من المال باقیا
أ لم تعلمى أنّى رزیت محاربا
فما لک منه الیوم شىء و لا لیا
و من قبله ما قد رزیت بوحوح
و کان ابن امّى و الخلیل المصافیا
أشمّ طویل السّاعدین سمیدع
إذا لم یرح للمجد أصبح غادیا
یدرّ العروق بالسّنان و یشترى
من الحمد ما یبقى و إن کان غالیا
1) یعنى مجد و بزرگوارى ما سر به فلک کشیده و لیکن ما آرزو داریم که برتر از آسمان تجلى کنیم.
2) یعنى اى! ابو لیلى دیگر آرزو دارى به کجا برسى؟ عرضه داشت: آرزوى بهشت دارم. پیغمبر فرمود: آرى ان شاء الله خواهى رسید.
3) یعنى: خداوند دندانهاى تو را از آسیب حفظ کناد.
