بیان خوب غزالی درباره‏ی وجوب علم

به هر حال پیغمبر فرمود: طلب العلم فریضة علی کل مسلم طلب علم‏ بر هر مسلمانی واجب است. مسئله‏ای در میان علما طرح شده است که تا آن جا که من دیده‏ام از همه مبسوط تر غزالی در احیاء العلوم نقل‏ کرده و مرحوم فیض هم در محجة البیضاء از او نقل می‏کند، راجع به‏ اینکه این علمی که پیغمبر فرمود طلب آن واجب است چه علمی است؟ غزالی بیست‏ قول نقل می‏کند: متکلمین گفته‏اند مقصود علم اصول دین و علم الکلام است‏. مفسرین گفته‏اند مقصود، علم تفسیر است. فقها گفته‏اند مقصود علم فقه‏ است. یک عده‏ای گفته‏اند فلان، و عده‏ای دیگر گفته‏اند بهمان. جواب همه‏ی اینها خیلی واضح است. غزالی بیان بسیار خوبی دارد و فیض هم آن را تأیید می‏کند. می‏گوید: علمها بر دو قسم است: بعضی از علوم خودش فی حد ذاته در دین هدف است مثل معرفه الله که بر هر کسی واجب عینی است. بعضی از علمها هست که خود علم هدف نیست بلکه علم وسیله است. آنوقت هر هدفی از هدفهای

اسلام که توقف به علم داشته باشد علم آن هم‏ واجب می‏شود. مثلا در اسلام طبابت یکی از واجبات کفایی است و علم طب‏ وسیله‏ای است برای آن، پس علم طب هم به نحو واجب کفایی واجب می‏شود، پس طلب العلم فریضة شامل آن هم می‏شود. تجارت واجب کفایی است و در حدودی که احتیاج به علم دارد تحصیل علم آن هم واجب می‏شود، تحصیل علم‏ اقتصاد در حدودی که تجارت به آن توقف دارد؛ و از این قبیل با همین‏ بیانی که عرض کردم شما قیاس بگیرید؛ بسیار زیاد است. پس علم واجب‏ و فریضه است، اما به اصطلاح علما یک واجب نفسی تهیوئی است یعنی‏ واجبی است که مقدمه‏ی یک واجب دیگر است. البته علم معرفة الله و امثال‏ آن به جای خود، بسیاری از علوم هست که آن علوم واجب است به عنوان‏ مقدمه‏ی یک واجب دیگر.

ممکن است شما سؤال کنید که آیا ممکن است زمانها فرق کند که یک علم در یک زمان واجب باشد و در یک زمان دیگر واجب نباشد، در یک زمان واجب باشد و در یک زمان واجبتر باشد، در یک زمان حرام باشد و در یک زمان واجب باشد، آیا همچو چیزی می‏شود یا نه؟ بلی می‏شود، زیرا که علم یک واجب مقدمی است و بستگی به آن‏ هدفی دارد که این علم وسیله‏ی آن است. آن هدف گاهی برای مسلمین اهمیت‏ پیدا می‏کند، و به هر درجه که‏ اهمیت آن بالاتر برود، اهمیت علمش هم بالا می‏رود. طبیعت شناسی یک‏ روزی واجب نبوده است و یا خیلی واجب ضعیفی بوده است، ولی اسلام‏ دستوری دارد، مثلا می‏گوید: اعدوا لهم ما استطعتم من قوة(1)

می‏گوید در مقابل دشمن حداکثر نیرو را باید داشته باشید. این یک واجب‏ است. این واجبی است که در زمان ما برخلاف زمانهای قدیم روی پاشنه‏ی علم‏ می‏چرخد، یعنی آن نیرویی که حداکثر نیرو باشد در عصر ما جز با علم تهیه‏ نمی‏شود، قهرا علم آن واجب می‏شود. آیا تحصیلات اتم شناسی بر مسلمین‏ واجب است؟ بلی واجب است. آیا پانصد

سال پیش هم واجب بود؟ خیر، این یک علم مقدمی بود و لزومی نداشت. امروز هدف اسلام را این علم‏ تأمین می‏کند، بنابر این امروز واجب می‏شود. درجه‏ی وجوبش چقدر است؟ باید دید درجه‏ی اعدوا لهم ما استطعتم من قوة چقدر است. ممکن است‏ این یک واجبی بشود که در صدر همه‏ی واجبات ما قرار بگیرد. این را کی‏ باید بفهمد؟ همان کسی که امیرالمؤمنین فرمود: من تصییر کل فرع الی‏ اصله، همانی که امام فرمود: علینا القاء الاصول و علیکم التفریع، آن کسی که کلیات اسلام را می‏شناسد، اصول اسلام را می‏شناسد، هدفهای‏ اسلام را می‏شناسد، وسایل را تشخیص می‏دهد، می‏فهمد چه چیز هدف و چه چیز وسیله است و اهمیت وسیله بستگی پیدا می‏کند به اهمیت هدف؛ یک روزی‏ می‏آید وفتوا می‏دهد که امروز فلان علم در درجه‏ی اول اهمیت است و بر مسلمین‏ واجب است که آن را تحصیل کنند.

1) انفال/ 60.