موسى بن محمد بن ابراهیم، از قول پدرش، برایم نقل کرد که ابن عباس مىگفت: خداوند متعال درباره جنگ خندق، و ذکر نعمت خود بر مسلمانان، و کفایت از دشمنانشان، پس از سوء- ظن آنها و گفتارهاى نفاق آمیزشان، آیه زیر را نازل فرموده است: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جاءَتْکُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها …(1)- اى مؤمنان، یاد کنید نعمت خداى تعالى را بر خود، چون آمدند به شما سپاههاى فراوان، فرستادیم برایشان بادى و سپاههاى فرشتگان که شما ندیدیدشان. گوید: سپاهیانى که به جنگ مسلمانان آمده بودند، قبایل قریش، غطفان، اسد و سلیم بودند. و سپاهیانى که خداوند متعال به یارى مسلمانان فرستاد، طوفان و باد بود. و هم خداوند مىفرماید: إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا(2)- چون آمدند سوى شما، از زبر سو و فرو سوى شما، و چون از جاى برفت چشمها، و رسید دلها به حلقها، و گمان مىبردید به
خداى تعالى هر گونه گمانها- گوید: کسانى که از بالا آمده بودند، بنى قریظه بودند، و کسانى که از پایین قریش، اسد، غطفان و سلیم. و هم خداوند مىفرماید: هُنالِکَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالًا شَدِیداً(3)- آنجا آزموده شدند مؤمنان به رنج و محنت و جنبانیدنى به شدت وَ إِذْ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً(4)- و چون مىگفتند منافقان و آنها که بود در دلهاشان گمان، وعده نکرد ما را خداى و رسول وى مگر به طریق غرور و خدیعت. که منظور گفتار معتّب بن قشیر و همفکران او است، و نیز فرموده است: وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ یا أَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ فَارْجِعُوا وَ یَسْتَأْذِنُ فَرِیقٌ مِنْهُمُ النَّبِیَّ یَقُولُونَ إِنَّ بُیُوتَنا عَوْرَةٌ وَ ما هِیَ بِعَوْرَةٍ إِنْ یُرِیدُونَ إِلَّا فِراراً(5)- و چون گفتند گروهى از ایشان که اى مدنیان جاى بودن نیست تان، باز گردید، و دستورى مىخواستند گروهى از ایشان از پیامبر به بازگشتن، و مىگفتند که خانههاى ما پست و گشاده است و بر وى خطر است از دشمن، و نه چنان است که مىگویند و نمىخواهند مگر گریختن. که این مطلب را اوس بن قیظىّ و همفکران او و خویشاوندانش گفته بودند و خداى فرموده است: وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَیْهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَةَ لَآتَوْها وَ ما تَلَبَّثُوا بِها إِلَّا یَسِیراً(6)- و اگر در آیند دشمنان به مدینه از کرانههاى آن و از این منافقان اظهار کفر خواهند، زود اجابت کنند و جز اندکى درنگ نکنند. وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ …(7)- و عهد کرده بودند با خداى تعالى پیش از آن، که به هزیمت بر نگردند از دشمنان …- تا آنجا که مىفرماید. وَ إِذاً لا تُمَتَّعُونَ إِلَّا قَلِیلًا …(8)- و برخوردارى داده نشوید مگر اندکى- گوید: ثعلبه در روز احد با خداى عهد کرده بود که پس از آن هرگز پشت به جنگ ندهد. پس از این خداوند گفتار مؤمنان را یاد مىفرماید، که چون احزاب ایشان را محاصره کردند، و بنى قریظه در خندق بر آنها مسلط بودند، و بلا و گرفتارى ایشان شدید بود، و در عین حال مىگفتند: هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ …(9)- این است آنچه وعده کرده بود خداى تعالى، و رسول او ما را، و راست گفت خداى تعالى و رسول او …. این نظیر
گفتار الهى در سوره بقره است که مىفرماید: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّى یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ(10)- گمان مىبرید که در آیید به بهشت جاویدان و نا آمده به شما مانند آنچه به پیشینیان، رسید به ایشان سختى و تنگى و لرزانیده شدند، تا مىگفت آن پیامبر و کسانى که ایمان آورده بودند نصرتى که خداى تعالى وعده کرده است کى خواهد بود، بدانید که نصرت حق تعالى نزدیک است- و در گفتار دیگر الهى که مىفرماید: مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا(11)- از مؤمنان مردانى هستند که راست کردند آن عهدى که با خداى تعالى کرده بودند، از ایشان کس است که مىپاید و از ایشان تغییرى نمىآید- لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ إِنْ شاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً(12)- تا جزا دهد خداى تعالى راستان را به راستى ایشان، و عذاب کند منافقان را اگر بخواهد یا بدهدشان توبه، چه خداى تعالى آمرزنده است و بخشاینده بربندگان.
اسحاق بن یحیى، از قول مجاهد برایم نقل کرد: پیامبر (ص) به طلحة بن عبید الله نگریسته و فرمودند: این از کسانى است که پیمان خود را تمام کرده است!!
1) بخشى از آیه 9، سوره 33.
2) سوره 33، آیه 10.
3) سوره 33، آیه 11.
4) سوره 33، آیه 12.
5) سوره 33، آیه 13.
6) سوره 33، آیه 14.
7) بخشى از آیه 15 سوره 33.
8) بخشى از آیه 16، سوره 33.
9) بخشى از آیه 22، سوره 33.
10) سوره 2، آیه 216.
11) سوره 33، آیه 23.
12) سوره 33، آیه 24.
